Peningamál - 01.03.2004, Síða 103

og raunin er á Íslandi, gæti þetta skapað spennu. Með
færri og betur stýrðum sjóðum, sem jafnframt njóta
náins eftirlits sjóðfélaga og fjármálaeftirlits, má
draga úr þessu vandamáli, en það hverfur aldrei al-
veg. Í öðru lagi, en tengt þessu, er í fæstum tilfellum
mögulegt að velja lífeyrissjóð fyrir skyldutryggingu.
Eitt af vandamálunum við að innleiða slíkt val er að
réttindasöfnun sjóðanna er yfirleitt ekki réttlát trygg-
ingarfræðilega. Mikilvægast í því sambandi er að ið-
gjald hinna ungu færir sömu réttindi og iðgjald hinna
eldri. Þetta þarf ekki að vera vandamál fyrir þá sem
eru í sama kerfinu allan starfsferil sinn, þar sem tapið
þegar sjóðfélagi er ungur er vegið upp af hagnaðinum
þegar hann er eldri. En ef val á milli sjóða yrði leyft
og sjóðir með slíka línulega réttindaávinnslu væru
við hlið sjóða með aldurstengda réttindaávinnslu,
eins og sumir sjóðir hafa tekið upp, myndi kerfið í
heild verða óstöðugt og gæti að lokum hrunið. Hinir
yngri myndu velja sér sjóð með aldurstengdri rétt-
indaávinnslu en skipta yfir í sjóð með línulegri rétt-
indaávinnslu þegar þeir væru orðnir eldri. Til að
skipta á milli kerfa, sem er ekki talið knýjandi í
augnablikinu, þarf líklega að loka núverandi kerfi
fyrir iðgjöldum og byrja nýtt kerfi. En eins og þegar
skipt er úr gegnumstreymiskerfi í fulla sjóðsöfnun
verður alltaf sú spurning hvernig eigi að bæta kyn-
slóðinni upp það sem hún hefur þegar tapað þegar
hún var ung en á eftir að græða þegar hún er eldri? Að
lokum má nefna að örorkubætur hafa verið vandamál
fyrir lífeyrissjóðina. Erfitt hefur reynst að spá fyrir
um þær. Örorkubæturnar hafa farið stigvaxandi og
haft tilhneigingu til að sveiflast með hagsveiflunni.
Lærdómar fyrir aðra?
Að lokum langar mig að spyrja þeirrar spurningar, án
þess þó að svara henni nema að hluta, hvort mikil-
vægir lærdómar séu fyrir aðra af lífeyrisreynslu Ís-
lendinga? En fyrst vil ég gera mikilvægan fyrirvara.
Almennum grundvallarreglum ber ávallt að beita
með því að taka mikið tillit til sérstakra aðstæðna í
hverju landi. Ennfremur vitum við að alltaf er erfitt
að skipta á milli kerfa ef það sem fyrir er er ekki aug-
ljóslega til vandræða. Á sviði lífeyrismála eru einnig
sérstök vandamál við að skipta úr gegnumstreymis-
kerfi í fulla sjóðsöfnun. Þegar ákveðið var á Íslandi í
almennum kjarasamningum í lok sjöunda áratugarins
að setja á stofn lífeyrissjóði sem byggðust á fullri
sjóðsöfnun var lífeyrir almannatrygginga orðinn
mjög lágur þar sem verðbólga og efnahagslegur sam-
dráttur hafði grafið undan honum. Umskiptavanda-
málið var því minna en ella og viljinn til breytinga
meiri.
Ég held að eftirfarandi séu helstu lærdómar af
reynslu Íslands til skoðunar fyrir aðra:
1. Hægt er að hrinda fyrirmynd þriggja stoða kerfis-
ins í framkvæmd og það hefur í för með sér marg-
ar af þeim jákvæðu afleiðingum sem lofað er.
2. Sjóðsöfnun í lífeyriskerfum hefur jákvæðar af-
leiðingar, sérstaklega í litlum opnum hagkerfum.
3. Mögulegt er að hanna lífeyriskerfi með þeim
hætti að það stuðli ekki í of ríkum mæli að
snemmbærum starfslokum.
4. Blönduð lífeyriskerfi á milli skilgreindra iðgjalda
og skilgreindra réttinda eru möguleg og ber að
skoða ásamt öðrum möguleikum.
Hvað um Rússland? Ég veit ekki nægilega mikið
um séraðstæður til að geta fullyrt hvaða þættir í
reynslu Íslendinga skipta máli fyrir ykkur. Það er
hlutverk sérfræðinga á staðnum. En mig langar til að
skilja eftir hjá ykkur tvær hugsanir. Í fyrsta lagi, ef
lífslíkur aukast á komandi áratugum, eins og við
vonumst auðvitað til, virðist þetta vera góður tími til
að skoða sjóðsöfnun fyrir töluverðum hluta lífeyris-
byrða framtíðarinnar, eins og þið ætlið reyndar að
gera sem hluta af lífeyrisumbótum ykkar. Í öðru lagi
virðist mér að reynslu Norðmanna eigi einnig að
skoða. Noregur býr að miklum olíulindum, eins og
þið. Auðlindarentan af olíunni er notuð í gegnum
leyfisgjöld og skattlagningu til að byggja upp mjög
stóran sjóð, sem ásamt öðru verður notaður til að
mæta kostnaði vegna öldrunar þjóðarinnar.
Ég þakka fyrir.
102 PENINGAMÁL 2004/1