Skírnir - 01.01.1975, Blaðsíða 18

16
ÞORSTEINN GYLFASON
SKÍRNIR
rauninni allt öðru vísi en það virðist vera og því megi alls ekki
treysta, fremur en við eigum að treysta því sem við þykjumst sjá
í þoku eða skjótast með leifturhraða milli steina. I ljósi þessa virð-
umst við geta sagt hið sama um kenningu lífeðlisfræðingsins og
Platón segir um kenningu Prótagórasar: kenningin hrekur sjálfa
sig.
Nú hvarflar ekki að mér að rök Platóns gegn Prótagórasi dugi til
að leysa allan vanda um sýnd og reynd. En því get ég leitt hjá mér
frekari rökræðu um slíkan vanda að Símoni er sú vörn sem ég hef
lagt honum í munn raunar alls ekki tiltæk. Við féllumst á að Páll
Jónsson væri samsettur úr eindum, og áttum þá auðvitað við þær
öreindir efnisins sem mynda líkama hans eins og okkar hinna. Eind-
ir Símonar eru hins vegar Ijósflekkir, ekki Ijóseindir sem eðlisfræð-
in kennir að berist frá yfirborði hlutanna til augans. Ljóseindir eru
vitaskuld ósýnilegar: ef við sæjum þær sæjum við ekkert annað.
Ljósflekkir eru á hinn bóginn fyrirbæri sem við sjáum oft og einatt,
til dæmis í laufi sem sól skín á eftir rigningu. Af þessum sökum
getur Símon ekki stutt skynjunarkenningu sína kenningum eðlis-
fræðinga og lífeðlisfræðinga um ósýnilegar agnir.
Við virðumst nú hljóta að hafna skynjunarkenningu Símonar
sem hverri annarri fjarstæðu. Maður sem við sjáum er ekki eitthvað
með svart skegg, í grænum fötum og góðu skapi sem reynist við
nánari skoðun vera sýnilegir ljósflekkir. Ljósflekkir Símonar eru
ímyndun ein. Og þar með er liruninn grundvöllurinn undan sam-
likingu skynjunar umheimsins við skilning okkar á mæltu máli.
Þess var áður getið að skynjunarkenning Símonar væri aðeins ein
af mörgum dulvitundarkenningum um skynjunina. Að skaðlausu
getum við hugað sem snöggvast að annarri slíkri kenningu, og er
þá eðlilegt að fyrir valinu verði kenning Hermanns von Helmholtz
sjálfs. Henni verður bezt lýst í stuttu máli með því að taka einfalt
dæmi úr Ljósfrœði þar sem kenningin var fyrst fram sett.15 Stjarn-
fræðingar, segir Helmholtz, reikna út stöðu stjarnanna í geimnum
og fjarlægð þeirra frá jörðu og svo framvegis á grundvelli athug-
ana sinna annars vegar og þekkingar sinnar á lögmálum ljósfræð-
innar hins vegar. Venjulegt fjarlægðarskyn okkar er að mikilvægu
leyti sambærilegt við þessar stjarnfræðiiðkanir. Við sjáum hlut á
borð við stjörnu sem fjarlægan hlut, en skynreyndin sem okkur er