Skírnir - 01.01.1975, Side 26

24
ÞORSTEINN GYLFASON
SKÍRNIR
heila sem vindur fram frá því maðurinn sér eða heyrir það sem
hlægir hann þar til hann er hættur að hlæja. Og þessi greinargerð
gæfi orsakaskýringu á hlátrinum, í sama skilningi og heiladinguls-
tilgátan gefur orsakaskýringu á rígskekkju og flugubitstilgátan or-
sakaskýringu á þunglyndi Darwins. En vitaskuld þætti okkur þessi
greinargerð fjarri því að veita tæmandi svar við spurningunni hvers
vegna maðurinn hlær. I daglegu lífi væntum við raunar svars af allt
öðru tæi við þessari spurningu: til dæmis þess að honum hafi verið
sögð einhver fyndni. Við komumst oft svo að orði að fyndni sé til-
efni hláturs og getum því kallað skýringar af þessu tæi tilefnisskýr-
ingar.
Nú er merkjanlegur munur á orsakaskýringum lífeðlisfræðinga
og hversdagslegum tilefnisskýringum. A orsakaskýringar má líta
sem duldar alhæfingar í þeim skilningi að við göngum að því vísu
um hverja þeirra að sama orsök hafi ævinlega sömu afleiðingu við
sömu aðstæður. Þetta er að vísu umdeilanlegt lögmál,26 en það er
alla vega til í því að nógu mörg dæmi þess að flugubit eins og það
sem Darwin varð fyrir hafi engin áhrif á geðheilsu manna, eru rík
ástæða til að efast um skýringuna á þunglyndi Darwins. En þetta á
ekki við um tilefnisskýringar. Það er engin ástæða til að efast um
að maður hafi hlegið af einhverju tilefni þótt við göngum úr skugga
um að af þessu tilefni hlæi enginn annar maður. Við virðumst því
geta sagt að tilefnisskýringar séu einstaklingsbundnar í þeim skiln-
ingi að það þarf engu að breyta um gildi þeirra hvort þær eiga við
um fleiri menn eða færri eða kannski aðeins einn.
Á hinn bóginn getum við vitaskuld haft margvíslegar ástæður til
efasemda um gildi tilefnisskýringa. Til að mynda getum við efazt
um tilefni hláturs á þeirri forsendu að þar hafi óvart ekki verið um
neina fyndni að ræða, og þess vegna hljóti tilefnið að hafa verið
annað en virtist í fyrstu. í þessu dæmi krefst skýringartilraunin þess
að tilefnið sé metið sem gaman eða alvara. Svipuðu máli virðist
gegna um tilefnisskýringar yfirleitt, alla vega við fyrstu sýn: þær
krefjast þess að tilefnin séu metin til góðs eða ills, til skemmtunar
eða leiðinda, til lofs eða lasts. Athafnir manns geta ekki talizt til-
efni til reiði minnar nema þær séu metnar, til að mynda sem móðg-
un. Oðru máli gegnir um orsakaskýringar: þær gera enga slíka
kröfu um mat orsaka.