Sagnir - 01.06.1998, Síða 3

Öllu fer aftur með versnandi tímum.
Kynslóð foreldra sem stendur öfum að baki
ól af sér oss sem erum ennþá lakari.1
Ekki er vitað hvort sú hugmynd að heimur versnandi fari sé
jafngömul mannkyni. En ljóst er að heimsósóminn hefur verið
mönnum hjartkær frá öndverðu ritmáli. Í kvæði Horatiusar, er
ég hef valið sem upphafsorð þessara hugleiðinga, koma öll
megin einkenni hinnar svartsýnu lífsspeki skýrt fram. Í fyrsta
lagi, þegar litið er yfir samtíðina þá er hún hábölvuð. Og í
öðru lagi, sé horft til fortíðar, þá liggur það ljóst fyrir að hún
var miklu betri.
Hér á eftir mun ég fjalla um hugmyndir um versnandi
heim í Íslandssögunni fram að 19. öld út frá þessari tvíþættu
skiptingu. Þær spurningar sem helst verður leitað svara við
eru: Hvernig koma þessar hugmyndir fram í heimildum?
Hvert má rekja þær? Og hversu mikil áhrif hafa þær haft á
íslenska söguskoðun?
UPPHAF FORTÍÐARÞRÁR
Hefjumst þá handa við að reyna að svara þeirri spurningu
hvenær hugmyndir um versnandi heim koma fyrst fram í
íslenskum heimildum. Ef litið er aftur til fyrstu aldar Íslands-
byggðar, sögualdarinnar svo kölluðu, virðist ekki mikið fyrir
þeim fara. En þær heimildir sem við höfum um þennan tíma,
Íslendingasögurnar, voru ritaðar talsvert eftir að atburðirnir
sem þær greina frá gerast, þ.e. á 13.-14. öld. Og í ljósi þess er
athyglisvert að hetjanna, sem einkenna svo mjög þessar sögur,
verður ekki vart í samtímafrásögnum. Hér á ég einkum við rit-
safnið Sturlungasögu. Vopnfiminni hafði svo stórlega hrakað
að engin dæmi eru um að einn maður hafi vegið marga í orr-
ustu og reyndar voru vopnaviðskiptin í stórorrustum að mestu
grjótkast.2
Drenglyndi sögualdarinnar hafði snúist upp í and-
hverfu sína, griðrof og svik voru nánast regla í samskiptum
manna.3 Vel þekkt er lýsingin úr Íslendingasögu Sturlu
Þórðarsonar á ástandinu í Hólabiskupsdæmi á dögum
Guðmundar góða:
Aumleg og hörmuleg kristni var þar þá að sjá. Sumir
prestar lögðu messusöng fyrir hræðslu sakir við guð,
sumir frömdu fyrir hræðslu við höfðingja, sumir að
sínum sjálfsvilja. Höfuðkirkjan, móðirin, sat í sorg og
2
Sagnir 19 (1998)
SAGNIR ‘ 98
Valdimar Stefánsson:
AF HUGMYNDUM ÍSLENDINGA
UM VERSNANDI HEIM