Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 7

slæmu árferði ríki samtímaósóminn yfir
fortíðardýrkuninni en í góðu árferði snúist
það svo við? Eða erum við hér aðeins að
fást við muninn á upplýsingu og rómant-
ík?
Hvað um það! Hér er ég kominn
fram úr sjálfum mér því enn er eftir
að líta á heimsádeilukveðskapinn
og skal það nú gert.
HIN KRISTILEGA
SVARTSÝNI
Undir lok miðalda fóru að koma
fram svonefnd heims-
ádeilukvæði. Þau voru útlistun á
illsku og spillingu heimsins, með
sterku trúarlegu ívafi. Þessi kveðskapur
varð svo enn vinsælli á 16. og 17. öld, því að eftir siðskiptin
jókst mjög áherslan í trúarlífinu á kenninguna um hina synd-
um spilltu veröld sem var einmitt megin inntak þessara
kvæða.28 Það er því afar athyglisvert þegar í þessum
trúarkveðskap birtist aðdáun á heiðinni tíð og eftirsjá eftir
henni. Bjarni Jónsson, sem uppi var á fyrri hluta 17. aldar orti
t. d. í kvæði sínu „Aldarsöng“:
Þá goðanna villan var,
vissu ei af guði par,
heiðnir sér hauga gjörðu,
höfðu sín fylgsni í jörðu,
grófu þar granna fróma,
gerðu þeim meiri sóma.29
Og Hallgrímur Pétursson, mesta trúarskáld þjóðarinnar, orti í
„Aldarhætti“ um forfeðurna:
Ý bendum skutu,
en álmdrósir þutu
á andfari þunnu,
burtstengur brutu,
en hátt skildir hrutu,
þar herfákar runnu;
benfossar flutu,
en lágt hinir lutu,
sem lítt verjast kunnu.30
Hér fer nú lítið fyrir kristilegri mærð! Og síðar í kvæðinu
segir:
Ísland má sanna
það átti völ manna,
þá allt stóð í blóma.
Glæ sóttu hranna
til ríkra kóngs ranna
vel reyndir að sóma.31
Það fer ekkert á milli mála að þetta er ómenguð
fortíðardýrkun. Og þegar litið er til samtímans
má sjá kunnuglega mynd:
Ungdómsins æði
þó áður fyrr stæði
til afreka hárra,
losti, sjálfræði,
leti, svefn bæði,
það líst þeim nú skárra.32
Þau eru augljós einkennin þegar ungdómurinn fær að
heyra það, svo sem sagt er hér framar og þarf ekki að orð-
lengja það frekar.
Víst hef ég hér tekið þau kvæði út úr sem hafa hvað
skýrasta fortíðarhyggju af þeim heimsádeilukvæðum sem ég
kannaði. En það sýnir okkur eigi að síður að rekja má þráð
fortíðardýrkunar, með sérstakri skírskotun til Íslendinga-
sagna, í gegnum bókmenntasögu þjóðarinnar allt frá lokum
þjóðveldis fram á þessa öld. Því varla þarf að taka hér dæmi
úr kveðskap rómantísku skálda síðustu aldar, eins vel þekkt
sem þau eru, til að benda á samhengið. Nægir hér að minnast
á ljóð Bjarna Thorarensens og Jónasar Hallgrímssonar og
útgáfu Fjölnis.
FORTÍðARþRÁ, SAMTÍMAÓSÓMI OG
þJÓðERNISHYGGJA
Rekja má upphaf hugmynda Íslendinga um versnandi heim til
ritheimilda frá 13. öld. Íslendingasögurnar komu þá fram á
u p p l a u s n a r -
tíma sam-
félagsins og birtu
lesendum sterka
fortíðardýrkun sagnari-
taranna. Fyrsta Íslandssagan,
Crymogæa Arngríms lærða frá upphafi
17. aldar, endurspeglaði þessa dýrkun og gaf
tóninn fyrir það viðhorf sem einkenndi söguskilning
þjóðarinnar næstu aldir.
Í þeim ritum upplýsingarmanna sem könnuð
voru kemur fortíðarþráin þó ekki jafn sterkt fram og
hjá Arngrími, en því fyrirferðarmeiri er samtíma-
ósóminn. Versnandi árferði kann að valda því.
Fortíðardýrkunin kemur eigi að síður vel fram,
m. a. í upphafningu sveitalífsins á kostnað
sjávarsíðunnar en upphafningin sú átti eftir að
verða meira áberandi er nær dróg sam-
tímanum og fiskveiðar efldust.
Samtímaósóminn kom fram í sinni
hreinustu mynd í heimsádeilukveðskap 16.,
17. og 18. aldar. En athyglisvert er að þótt
kristin lífsskoðun sé
kjarni og drifkraftur
kvæðanna birtist
samt í sumum
þeirra rík eftirsjá
eftir heiðinni tíð.
Hin gamalkunna
fortíðardýrkun brýst
hér í
6
Valdimar Stefánsson
SAGNIR ‘ 98
Það er því afar
athyglisvert þegar í
þessum trúarkveðskap
birtist aðdáun á heiðinni tíð
og eftirsjá eftir henni