Sagnir - 01.06.1998, Síða 23

ingar sínar eða hvernig samfélagið gerir það. Kenningin um
sameiginlegt minni þjóðarinnar hefur víða verið gagnrýnd,
aðallega hefur farið fyrir brjóstið á mönnum hvernig
Halbwachs heimfærir einstaklingseiginleika yfir á heila
þjóð.14 Markvissari gagnrýni er þó sú að hann sé í raun ekki
að segja neitt nýtt. Sameiginlegt minni þjóðarinnar sé ein-
ungis nýtt hugtak yfir það sem áður var
kallað mýta.15 Þetta er þó viss einföldun
því að áhersla Halbwachs á einstakling-
seiginleika þjóðarinnar, undirstrikar mik-
ilvægi einingar í þjóðernisvitund.
ÞJÓðHÁTÍðIR
Eitt er að skapa og annað að viðhalda. Þó
svo að krafa þjóðernishyggjunnar um
þjóðríki sé uppfyllt og þjóðin lifi sem
ein heild í eigin landi, er ekki þar með
sagt að sú vitund viðhaldist. Til þess
koma þjóðernistáknin. Öll þjóð-
ernistákn undirstrika þjóðernisvitundina
og kalla fram sameiginlegt minni
þjóðarinnar. Þannig er notkun á fánum og þjóðsöngvum, svo
eitthvað sé nefnt, leið til að minna á sameiginlegar minningar
þjóðarinnar sem og að viðhalda þeim. Fáir viðburðir efla
þjóðernisvitund á jafn augljósan hátt og þjóðhátíðir. Allar
þjóðir halda slíkar hátíðir, oftast tengdar mikilvægum
atburðum í sögu sinni. Þá er þjóðinni stefnt saman -að svo
miklu leyti sem hægt er að stefna heilli þjóð saman- í þeim til-
gangi að efla þjóðernisvitundina. Á öld þjóðernishyggjunnar
urðu þjóðhátíðir vopn í baráttu þjóðernissinna fyrir sjálfstæðu
þjóðríki.16
Eftir að lokatakmarki þjóðernishyggjunnar er náð og
þjóðríki hefur verið stofnað, gegna þjóðhátíðir mikilvægu
hlutverki við að viðhalda þjóðernisvitundinni. Þjóðinni er
þjappað saman um einhvern atburð sem skapar ákveðinn sess
í vitund hennar. Þjóðernistáknin kalla fram sameiginlegt
minni þjóðarinnar og styrkja eininguna. Ríkisvaldið getur
þannig notað þjóðhátíðir til að tryggja einingu þjóðarinnar.
Lynn Spillman hefur t.d. haldið því fram að í Ástralíu og
Bandaríkjunum noti ríkisvaldið slíkar hátíðir sem tæki til
menningarframleiðslu, þær ýti undir einingu og treysti
menningarmiðstöðvar þjóðanna í sessi.17
Þetta margvíslega eðli þjóðhátíða verður að hafa í huga
þegar um þær er rætt. Ekki er eingöngu um mannfagnað að
ræða, heldur er öll athöfnin þrungin táknrænu gildi og er í
raun tákn í sjálfu sér. Jóhannes Nordal seðlabankastjóri lýsti
kannski best þessu táknræna hlutverki þjóðhátíða er hann
ræddi um þjóðhátíðina 1974. Hann talaði um hátíð
sem fyrst og fremst hafði þann tilgang að
minna núlifandi kynslóð á þann arf, sem elle-
fu alda búseta forfeðra okkar hefur fært
okkur í hendur. Réttlæting slíkra hátíða-
halda hlýtur einkum að vera sú að hvetja til
ræktarsemi við þann menningararf, sem er
undirstaða sjálfstæðis Íslendinga í dag.18
Í þessum orðum er hlutverki þjóðhátíða hvað best
lýst, þ.e. að efla þjóðernisvitundina. Það er fyrst og fremst
gert með því að kenna fólki að muna eftir réttu hlutunum.
Þess vegna er sagan svo mikilvæg á ólíkum hátíðarstundum,
ekki má kljúfa þjóðina með því að kenna sögu er leggur áher-
slu á þá atburði er gætu leitt til sundrungar. Sagan sem minnst
er á slíkum hátíðum er saga sátta og samlyndis.
ÞJÓðHÁTÍðIR ÍSLENDIN-
GA
Íslendingar hafa frá því seint á
síðustu öld haldið fimm
þjóðhátíðir. Árið 1874 voru 1000
ár liðin frá því að Ísland byggðist
og af því tilefni afhenti Kristján IX
Íslendingum fyrstu stjórnarskrá
þeirra. Árið 1930 var haldið
upp á 1000 afmæli Alþingis.
Árið 1944 var lýðveldi stof-
nað við hátíðlega athöfn á
Þingvöllum. Árið 1974 var
haldið upp á 1100 ára afmæli
Íslandsbyggðar. Síðast var haldin
þjóðhátíð hér á landi árið 1994 þegar haldið var upp á 50 ára
afmæli lýðveldisins. Eins og sést á þessari upptalningu hefur
tilefni til hátíðarhalda verið fjölbreytt. Athyglisvert er þó að
fyrstu níuhundruð árin frá því að landið byggðist þótti ekki
tilefni til að halda sérstaka þjóðhátíð, þó vissulega væru ýmsar
samkomur haldnar. Á 19. öldinni voru t.d. haldnir allmargir
Þingvallafundir til að krefjast aukinnar sjálfsstjórnar. Þessir
fundir voru þó ólíkir þjóðhátíðum í eðli sínu; þeir voru pól-
itískir baráttufundir fyrir þá aðila er stóðu í eldlínu stjórn-
málanna. Eftir að ísinn var brotinn árið 1874, hafa hins vegar
verið haldnar fimm þjóðhátíðir á 120 árum.
Hvernig stóð á því að það var ekki fyrr en árið 1874 að
Íslendingum þótti ástæða til að halda hér þjóðhátíð? Sigurður
Nordal velti þessari sömu spurningu að nokkru leyti fyrir sér.
Hann komst í raun ekki að neinni niðurstöðu en segir að fyrr
á tímum hafi menn ekki verið „svo hneigðir til afmælis-
fagnaða sem nú er tízka.“19 Þannig virðist hann gera ráð fyrir
því að þjóðhátíðir séu eingöngu afmælisfagnaðir og hefur
svipt þær aðalhlutverkinu; að rækta þjóðernisvitundina.
Ástæða þess að fyrr á tímum voru hér ekki haldnar þjóðhátíðir
er því fyrst og fremst sú að þjóðin skynjaði sig ekki sem slíka,
þjóðernisvitundina vantaði.
Tilefni og tilgangur þeirra hátíða sem hér hafa verið
22
Kolbeinn Proppé
19
18
-
1
99
8
SAGNIR ‘ 98
Ríkisvaldið getur þannig notað
þjóðhátíðir til að tryggja einingu
þjóðarinnar. Lynn Spillman hefur t.d. haldið
því fram að í Ástralíu og Bandaríkjunum noti
ríkisvaldið slíkar hátíðir sem tæki til
menningarframleiðslu
Koparstunga af kunungskomunni til Reykjavíkur 1874.