Sagnir - 01.06.1998, Page 73

heltekinn af nýju áhugamáli. Þá fór ég að lesa sögu Íslands og
fannst það mjög spennandi. Aðdragandinn var sá að ég rakst
á Njálu í bókabúð í Frakklandi fyrir algjöra tilviljun!
Vissir þú ekkert um Ísland á þeim tíma?
Nei, ekki neitt! Mér hafði alltaf fundist gaman að lesa sögu
miðalda og heillaðist þess vegna af Njálu, sem er ennþá
uppáhalds Íslendingasagan mín. Nokkrum árum síðar hafði
ég tök á að millilenda á Íslandi á leið minni frá
Bandaríkjunum til Frakklands þar sem ég hugðist heilsa upp á
frændfólk. Þá var ég 25 ára gamall og ætlaði kannski að
stoppa hér í um það bil eina viku. Eftir eitt ár var ég hér enn!
Ég kyntist konu í Reykjavík sem vann í háskólabóka-
safninu og varð úr að ég fór í vinnu til foreldra hennar. Þannig
atvikaðist það að ég réði mig sem smala á Stóruborg í
Vesturhópi og Gauksmýri, rétt hjá Hvammstanga. Á þeim
tíma ríkti þar einkennilegt ástand. Flest ungt fólk hafði farið
til Reykjavíkur og því nær eingöngu eldra fólk á bónda-
bænum. Ungan mann vantaði til vinnu og ég gekk í
flest öll störf á bænum og hafði gaman af. Ég lærði
mjög mikið, var fljótur að ná tökum á íslensku því
enginn kunni orð í ensku. Ég man eftir því að ég
kunni ekki stakt orð í íslensku er ég lenti í Keflavík.
Mér fannst líka mjög mikilvægt að fá til-
finningu fyrir íslensku sveitalífi að fornu og nýju.
Maður fer ósjálfrátt að hugsa um liðna tíma í
slíku umhverfi. Bændurnir voru af kynslóð
sem alin var upp á öðrum og þriðja áratugnum.
Þeir bjuggu einfaldlega allt öðruvísi en gert
er í dag. Fyrir mér var þetta eins og að fara
allt aftur til miðalda. Ég át súrt folaldakjöt
og man enn eftir bragðinu, því gleymirðu aldrei!
Þegar ég var í Frakklandi þótti kræklingur herramanns-
matur en hér drápust menn fyrr úr hungri en að leggja sér slíka
fæðu til munns.
Mikilvægast var hins vegar að ég lærði að vinna með
Íslendingum, nokkuð sem gengur enn mjög vel. Það var
ákveðinn samskiptamáti sem maður þurfti að komast inn í og
snar þáttur hans var sagnahefðin. Þó að bændur sætu á hest-
baki kváðu þeir annaðhvort rímur eða sögðu sögur. Svo kom
vitanlega röðin að mér. Ég þurfti líka að segja
sögur og þá var vinsælast að heyra frá fjölskyldu
minni í Bandaríkjunum.
Ég fann sterklega fyrir því að allt sem var sagt og skrif-
að þurfti að vera í ákveðnu samhengi við umhverfi og sam-
félag, eða eins og sagt er á ensku „socially reasonable“.
Raunsæið þarf að skína í gegn í bland við hið óraunverulega.
Heimamenn sögðu mér heilu Íslendingasögurnar, enda var oft
nægur tími á meðan við vorum að smala. Þar kviknaði svo
hugmyndin að bókinni Feud.
Varstu strax meðvitaður um sérstöðu og gildi
Íslendingasagna?
Já, mér fannst þær gefa mynd af því sem í mannfræðinni
nefnist útbreiðslusamfélag, „frontier society“ á ensku. Ég
hafði nýlokið B.A.-prófi í sagnfræði, mannfræði og frönsku,
en hafði enga reynslu í að lesa slíka texta. Þessu átti ég eftir
að kynnast betur í framhaldsnáminu. Þá einkum í bókinni
The First New Society eftir Richard F. Tomasson. Þetta er ein
af merkilegastu bókum sem skrifaðar hafa verið um íslenskt
samfélag. Höfundurinn er af norskum uppruna og skrifaði
verkið á áttunda áratugnum. Bókin hefur sennilega
að geyma fyrstu félagsfræðilegu úttektina
á þessu þjóðfélagi. Tomasson greindi
frá hvernig íslenskt samfélag er lagskipt
og hvernig átök í heimalandi landnema
viðhéldust í nýju umhverfi. Hann var
harðlega gagnrýndur á sínum tíma en ef ég
tala við íslenska félagsfræðinga í dag, þá
virðast þeir hafa tekið hann að nokkru í sátt.
Kaflinn um miðaldir var ekki nema 30 síður og
Tomasson afgreiddi mörg hitamál í íslenskri
fræðimennsku í stuttu máli. Eitt það stærsta er
tregðan við að skilgreina þetta lýðræðisfyrirkomu-
lag, „proto-democratic society“, sem ríkti hér á
fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Tomasson hafði mikil
áhrif á mig.
Síðar þegar ég hóf doktorsnám við Harvard voru Einar
Haugen og Albert Lord kennarar mínir. Lord hafði verið í
Svartfjallalandi á fjórða áratugnum og þekkti vel til munn-
legrar geymdar út frá kenningum mannfræðinnar. Það sem ég
hafði lært hér á Íslandi féll mjög vel að skoðunum hans. Lord
hafði að vísu meiri áhuga á kvæðum og hafði uppi kenningar
um hvernig svona heimildir urðu til.
Um hvað fjallaði doktorsrit-
gerðin þín?
Hún heitir „The Wealth and Power
of the Saga Chieftains.“ Fljótlega tók
ég eftir því að kenningar mínar féllu í
grýttan jarðveg. Flestir voru andsnúnir þeirri viðleitni
minni að reyna að lesa félagsleg tákn eða minni úr
Íslendingasögum. Þetta væru bókmenntaverk, skáld-
skapur. Þessi andstaða var ekki einvörðungu fyrir
hendi á Íslandi. Í Bandaríkjunum höfðu fræðimenn á
borð við Theodore M. Andersson og Carol J. Clover
fjallað um Íslendingasögur sem bókmenntir. Margir
voru ósáttir við hina félagsfræðilegu slagsíðu í bókinni
Feud. Hún kom út árið 1982 og þessari andstöðu mæti
ég enn.
Raunar átti ég mjög auðvelt með að fá lærifeður
mína til að fallast á eins lítið samfélag og Ísland sem
rannsóknarverkefni. Ég var svo heppinn að bæði Einar
Haugen og Albert Lord voru virtir í sínu fagi og ég
SAGNIR ‘ 98 72
„Samvinna er lykilatriði í sagnfræði“
Fyrir mér var þetta eins
og að fara allt aftur til
miðalda. Ég át súrt folaldakjöt
og man enn eftir bragðinu,
því gleymirðu aldrei!