Sagnir - 01.06.1998, Síða 81

skiljanleg, kannski ekki
endilega auðskilin, en
þannig að unnt sé að skilja
hana. Allir hljóta því að
fallast á að þörf sé á að
kunna eitthvað til fram-
setningar. Í þessari kröfu
býr meira en virðast kann í
fyrstu, því að það sem er
skiljanlegt einum er
óskiljanlegt öðrum. Í kröf-
unni um að skrifa skiljan-
lega felst því að kunna að
ímynda sér vettvang,
viðtakendur af ákveðnu
tagi, og skrifa við hæfi hans.
En umfram þennan litla samnef-
nara okkar allra, að vilja hafa texta
skiljanlegan, ætla ég að beina mínu
máli að nokkru leyti til þeirra sem eru
mér sammála um að það sé, og eigi að
halda áfram að vera, manninum inngróið að gera umhverfi sitt
fagurt eftir megni. Samkvæmt þeirri kröfu á sögulegur texti að
vera skýr og ljós – nema menn þykist geta skapað meiri
fegurð með hömlum á skýrleika, eins og raunar er algengt í
skáldskap. Að jafnaði á texti að forðast endurtekningar, nema
þær auki skýrleika, hjálpi til að leggja áherslu eða þjóni ein-
hverju öðru markmiði. Sé unnt að gera texta ánægjulegri fyrir
lesendur með því að skrifa hann skemmtilega, fyndið eða með
sjaldgæfu orðavali, þá ber að gera það.
Í þessu felst umfram allt það að sagnfræðingar velji
framsetningarleiðir meðvitað. Röð efnisatriða, setninga-
skipun, orð, valið á milli þess að lýsa í frásögn eða í töflum og
skýringarmyndum, um allt þetta ber að taka meðvitaðar
ákvarðanir með markmið í huga. Allir sem semja sögu beita
einhverri framsetningu; að kunna framsetningu er umfram allt
að hafa meðvitund um þá framsetningu sem þeir beita.
Þetta eru frumatriðin um framsetningarnám. Svo getum
við kannski þokað okkur áfram svolitlu lengra. Ég á bágt með
að trúa því að smekkur um fræðilega framsetningu sé svo
miklu einstaklingsbundnari en um viðurkenndar fagrar listir
að hún ein rúmist ekki í einhvers konar kennslu.
NÁNAR UM TÆKNI OG SKAPANDI IðJU
Það er ekki til nein ein rétt leið til að stunda vísindi, mála
málverk eða yrkja ljóð. Vísindi og list eiga það sameiginlegt
að vera í eðli sínu leit að nýjum leiðum til að ná nýjum áhrif-
um. Þetta á við um sagnfræðilega framsetningu. Hún lærist
ekki með því að fylgja forskrift, enda væri það í beinni mót-
sögn við hið listræna í framsetningu að ætla henni að lúta
ákveðnum forskriftum.12
Gerólíkar framsetningarleiðir kunna að vera jafngóðar.
Sumir höfundar geta gert sumu efni góð skil fyrir suma
lesendur með því að skrifa það sem oft er kallað þurr texti,
enda kynni ljóð sem væri samið með hliðstæða viðleitni í
huga að vera kallað hnitmiðað og knappt, fullkomið í formi,
engu orði ofaukið. Í öðrum tilvikum má ná áhrifum með því
að útmála dálítið, rétt eins og líka er hægt að yrkja góð ljóð án
þess að þau séu hnitmiðuð og knöpp.
Aftur á móti virðist næsta augljóst að sumu efni hæfir
framsetning af ákveðnu
tagi. Fáum mundi til
dæmis þykja vel fram
settar upplýsingar sem
rúmast í tveimur línum
(auk dálkahöfða) í
Hagskinnu,13 ef þær
væru skrifaðar svona:
Fyrsta desember
árið 1950 voru Íslendin-
gar allir 143.973. Karlar
voru þá 72.249, en
konur 71.724. Það
merkir að 1.000 karlar og
sjö betur voru á móti hverjum 1.000
konum. Árleg fólksfjölgun var þá
1,71%. Víkur nú sögunni til ársins
1960. Það ár, líka fyrsta desember,
voru Íslendingar komnir upp í 175.680.
Þá voru karlar 88.693 en konur ekki nema
86.987, þannig að nú voru 1.020 karlar á móti hverjum
1.000 konum. Loks má geta þess að fyrsta desember
1960 var árleg fólksfjölgun Íslendinga talin 2,01%.
Á hinn bóginn væri erfitt að hugsa sér efnið í bók Þórunnar
Valdimarsdóttur um Snorra á Húsafelli í töfluformi
Hagskinnu.14 En hér er ég að taka dæmi af öfgatilfelli; töl-
fræðihandbók er auðvitað sérkennilegt sagnfræðirit, og efnis-
val þess markast að verulegu leyti af forminu. Mergurinn
málsins er sá að afar fátt gagnlegt um framsetningu verður sett
fram í forskrifuðum reglum. Hins vegar býst ég við að oft sé
hægt að ná talsverðri samstöðu um það eftir á hvaða fram-
setning sé vel heppnuð og hver miður, svipað og bókmennta-
sögumenn eru venjulega að verulegu leyti sammála um það á
hverjum tíma hvaða ljóð eigi helst að velja í sýnisbækur.
Það er einkum þetta takmarkaleysi möguleikanna sem
skilur framsetningu frá tækni. Sum tæknileg verk er augljós-
lega best að gera á einn ákveðinn hátt; best er að læra að finna
fróðleik þannig að það taki sem minnstan tíma og skili sem
öruggustum árangri. Þar vegast bara á tvær kröfur, um hraða
og öryggi, og þá er tiltölulega einfalt úrlausnarefni að miðla
málum á milli þeirra, eftir aðstæðum og tilgangi leitarinnar
hverju sinni. Eins er sýnilega hagkvæmt að skrá rit á sama
orðið í tilvísunum og í heimildaskrá. Ef við vísum á
Hagskinnu neðanmáls með því að skrifa titil og blaðsíðutal,
þá gerum við lesendum okkar augljósan óleik með því að skrá
ritið og raða í stafrófsröð í heimildaskrá eftir nafni ritstjóra.
Önnur tækniverk geta skilað jafngóðum árangri með óteljandi
margvíslegum aðferðum. Þá má venjulega færa rök að því að
SAGNIR ‘ 98 80
Er hægt að kenna sagnfræðilega framsetningu?
0
100.000
200.000
1950 143973 71724 72249
1960 175680 86987 88693
Alls Konur Karlar
Vísindi og list eiga það
sameiginlegt að vera í eðli sínu
leit að nýjum leiðum til að ná nýjum
áhrifum. Þetta á við um sagn-
fræðilega framsetningu.