Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1988, Side 77

Er þörf á endurmati ísl. kirkjusögu
hann hefði valið annan kost; þama hafði pólitík engin minnstu áhrif á
gjörðir hans, ekki þá nema kirkjupólitíkin!
Hitt er svo allt annað mál, að niðurlægingartímabil í sögu rómversk-
kaþólsku kirkjunnar, sem hófst um sama leyti úti í heimi, leiddi einnig til
kirkjulegrar hinignunar á íslandi eins og almennt á vesturlöndum. Þar við
bættust drepsóttir, sem léku íslenzka þjóð grátt.
Þá hefur saga siðbreytingarinnar á íslandi mjög orðið fyrir barðinu á
þessari pólitísku sögutúlkim vegna þess, að þjóðlegt konungsvald, sem þá
var í framsókn um alla Vestur- og Norður-Evrópu, notaði tækifærið til
þess að sölsa undir sig sem mest af eignum og völdum kirkjunnar, er
siðbót Lúthers tók að breiðast út. Margir sagnfræðingar hafa metið
siðbreytingarmenn pólitískt og oft talið þá nánast leiguþý og handbendi
óprúttins konungsvalds frelsi íslands til óþurftar, þegar þeir fylgdu
trúarsannfæringu sinni; engu er líkara en menn haldi, að konungsvaldið
hefði ekki náð að eflast, ef siðbót Lúthers hefði ekki komið til.
Slík ályktun er næsta bamaleg, að ekki sé meira sagt; efling þjóðlegs
konungsvalds í Evrópu hófst í kjölfar upplausnar miðaldaþjóðfélagsins, er
borgir tóku að eflast og viðskipti jukust milli héraða og þjóða. Fjölþjóðleg
viðskipti krefjast friðar og réttaröryggis, upplausnar lénsskipulagsins og
eflingar konungsvaldsins; það er engin tilviljun, að einmitt borgarastéttin
varð öflugasti bandamaður konungsvaldsins. Þessi þróun hefði alls ekki
orðið stöðvuð, þótt siðbót Lúthers hefði ekki komið til; hitt er jafnljóst, að
óprúttið konungsvald sá sér oft leik á borði að gjörast fylgjandi siðbótinni
til þess að brjóta á bak aftur fjölþjóðlegt vald rómversk-kaþólsku
kirkjunnar og komast yfír hluta af eignum hennar.
Við ættum að geta orðið sammála um, að einstaklingar og hreyfíngar
hljóta fyrst og fremst að verða dæmdar út frá eigin tilgangi og stefhumiði,
en ekki aðeins út frá því, hvort einhverjum tekst að misnota þær sér til
framdráttar.
Þegar við metum gang sögunnar, verðum við af fremsta megni að
reyna að setja okkur inn í aðstæður sögupersónanna og dæma þær út frá
samtíð þeirra sjálfra; okkur hættir oft um of til þess að dæma liðna tíð út
frá sjónarmiði okkar sjálfra í nútímanum. Þá er hollt að muna, að
komandi kynslóðir eiga eftir að kveða upp dóm sinn yfir okkur; ætli
okkur þætti þá ekki ósanngjamt að verða metin út frá forsendum 21. eða
22. aldar, sem við alls ekki vitum nú, hverjar mimi verða?
Danska konungsvaldið notaði tækifærið til þess að auka völd sín
hérlendis í kjölfar siðbreytingarinnar; henni var komið á með ytra
valdboði, án þess að jarðvegurinn hefði verið nægilega undirbúinn fyrir
hinar nýju kenningar.
Það er þó staðreynd engu að síður, að forsögu siðbreytingarinnar á
íslandi svipar um margt til sögu annarra þjóða í norðanverðri álfunni.
Flestir forgöngumenn siðbreytingarinnar vora úr hópi lærðustu manna
íslenzkra á sinni tíð, sem sumir höfðu stundað nám erlendis um lengri eða
75