Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1998, Page 27

Trúin og tilgangur vísinda
trú að vísindin færi okkur æ dýpri og umfangsmeiri skilning á heiminum og sjálf-
um okkur. Sjálfur er ég þessarar trúar, þótt ég eigi marga félaga sem eru fullir
efasemda um vísindin og telja þau á villigötum í mörgum efnum. Raunar er ég á
því að ýmsar greinar vísinda eigi í basli með aðferðir sínar og kenningar og eigi
enn langt í land með að ná viðunandi árangri. En það breytir engu um trú mína á
vísindi og gildi vísindalegrar hugsunar. Það hvarflar heldur ekki að mér að vís-
indaleg hugsun geti þróast og dafnað nema vegna þess að hún nærist á trúnni,
sækir drauma sína, orku og hugmyndir til þess andlega lífs þar sem sannfæringin
ræður ríkjum.
Lítum nánar á trúarvitundina þar sem huglæg vissan á sér helgan reit.1 Veru-
leikinn er mér upphaflega ókunnar, framandi verur sem mér lærist að kalla
„mömmu og pabba“. Þær eru mér almættið í upprunalegri mynd. Síðar kunna
náttúran og guð að taka sæti þeirra - „móðir náttúra“ og „guð sem er faðir vor“
verða þá tákn hinna æðstu afla sem hafa ráð mín og örlög í hendi sér rétt eins og
pabbi og mamma höfðu forðum.
Þær einföldu frumstaðreyndir mannlegrar vitundar, sem hér er minnt á, varpa
ljósi á mikilvægi trúarinnar: í vitund okkur hljótum við að treysta þeim fulltrúum
veruleikans sem við kynnumst fyrst og hafa líf okkar í hendi sér - um leið og við
óttumst þá og virðum sem allsráðandi öfl tilverunnar. Þess vegum lifum við í trú
frá fyrsta andartaki sem vitandi verur, í óttablandinni trú á máttarvöld sem geta
allt og gera hvað sem þeim sýnist óháð vilja okkar og vitund. Hin barnslega vit-
und hverfur aldrei, heldur lifir með okkur alla tíð og leggur grunn að lífsviðhorf-
um og heimsmyndum, hverjar sem þær kunna að verða.
Hin gagnrýna hugsun, sem vill engu trúa og treysta nema því sem hún getur
sannreynt, kemur löngu síðar til sögunnar. Of seint til að geta ráðið nokkru um
þann grunn trausts eða vantrausts, öryggiskenndar eða öryggisleysis, sem líf
okkar byggir á. En hún getur samt gert sitt til að treysta hann eða veikja, brjóta
hann upp eða byggja á honum. Mannleg vitund er gædd þeirri náttúru að geta
táknað og yfirvegað hvaðeina sem fyrir hana ber. Hún leikur sér að því að líkja
hlutunum saman, láta þá dansa fyrir hugskotsjónum okkar og birtast í ótal mynd-
um og formum.
En á meðan mannleg vitund er með réttu ráði gleymir hún aldrei veruleikan-
um sjálfum, heldur prófar hugmyndir sínar á honum, reynir að samhæfa þær hin-
um sjálfstæðu öflum sem hún skynjar í heiminum. Hér kemur skynsemin til sög-
unnar, þetta frumafl sem vitundin finnur í sjálfri sér til að vega og meta það sem
hún telur satt og rétt. Skynsemin fær það verk að vinna að sjá vit og tilgang í
heiminum, segja okkur hvað er veruleiki og hvað ekki, hvað skiptir máli og hvað
1 Ég fjalla um þetta íslcjóli heimspekinnar s. 174 - 177.
25