Jökull - 01.12.1985, Page 152

helsti veikleiki Trausta hafi verið sá að hann leit á
jarðsöguna sem línulega. Segulkort hans hefði hann
getað túlkað með botnskriði, sem gerir ráð fyrir því að
allt berg myndist, og hafi myndast, í gosbeltunum, en
færist síðan út til hliðanna. Trausti kaus að túlka niður-
stöðurnar þannig, að á Tertier hefði gosvirkni verið
mun útbreiddari en nú, og síðan hefði hún smám saman
þrengst til núverandi gosbelta. Pær mæliniðurstöður,
sem þá (fyrir 1962) voru þekktar, mátti enda túlka á
hvorn veginn sem var. Sömuleiðis túlkaði hann jarð-
lagahalla þá, sem hann hafði mælt og kortlagt, þannig
að jarðsögu íslands megi skipta í ákveðin skeið, þar sem
basaltstaflinn myndaðist fyrst, og síðan tóku við hnik-
skeið hvert af öðru þar sem bergspildur snöruðust,
spyrntust upp eða niður, o.s.frv. Þannig byggði Trausti
sér heimsmynd, sem var heildstæð og sjálfri sér sam-
kvæm, og við hana stóð hann til dauðadags.
Að ýmsu leyti var Trausti langt á undan sinni samtíð
sem jarðfræðingur á íslandi. Að vísu voru íslenskir
jarðfræðingar mjög fáir mestalla starfsævi hans, og flest-
ir í rauninni einyrkjar. Þess vegna var þess ekki að
vænta að aðrir yrðu til að taka upp aðferðir hans eða
samvinnu við hann um framgang rannsóknanna: hver
var að fást við sitt. Trausti hefði samt vafalaust getað
haft meiri áhrif en hann gerði, því flest það, sem hann
skrifaði um jarðfræðileg efni, gaf hann ýmist út á ís-
lensku eða í ritum Vísindafélagsins, sem hvort tveggja
fékk litla útbreiðslu. f ræðu þeirri, sem vitnað var til fyrr
í þessari grein, sagði Trausti á einum stað:
„Ég tel ekki að íslensk náttúra sé rannsóknarefni
íslendinga einna; allir jarðvísindamenn eiga að hafa hér
rétt til rannsókna. Landið er mjög sérkennilegur og
forvitnilegur hluti af yfirborði jarðar. En við sem byggj-
um landið, stöndum að ýmsu leyti sérstaklega vel að
vígi. Erlendir vísindamenn hafa oft orðið fyrstir til að
kanna eitthvað sérstakt hér og þá vakið athygli okkar á
rannsóknaverkefni. En sérstaða okkar felst í því, að við
getum varið tíma í það að kanna allan þann sæg af fínum
dráttum, sem ekki má vanta í fullgerða mynd. Það erum
við, sem getum fullgert margar jarðvísindalegar myndir,
ef við bregðumst rétt við vandanum. Við verðum að
hafa þor til að hugsa sjálfstætt, rétt eins og þjóðin í heild
hefur þor til að vera sjálfstæð. Fyrir hverja var Njála
skrifuð? Þorði Njáluhöfundur virkilega að fara eftir
eigin dómgreind og málsmekk, eða frétti hann um sam-
þykkt einhverrar ráðstefnu suður í löndum um það,
hvernig ætti að skrifa á íslensku? Fornbókmenntir okkar
eru nú orðnar sígildar heimsbókmenntir, en hver hefði
unnið í þeim anda á 12., 13. og 14. öld, að handritin
yrðu þjóðinni einhvern tíma til frægðar? Fföfundur
Njálu hugsaði svo lítið um frægð, að hann gleymdi að
skrifa nafnið sitt á handritið".
Verulegur hluti af ævistarfi Trausta Einarssonar var
kennsla, fyrst við Menntaskólann á Akureyri, en eink-
um við Verkfræðideild Ffáskóla íslands. Þar kenndi
hann einkum aflfræði og jarðfræði, og var talinn af-
burðakennari. Trausti var mjög rökfastur og sannfær-
andi, svo sem margir reyndu sem lentu í málþófi við
hann, en slíkir eiginleikar gera kennara einmitt mjög
áhrifamikla. Hinu verður ekki neitað, að vegna sinna
sérstæðu skoðana á ýmsum jarðfræðilegum efnum lenti
hann þversum við meginstraum fræðanna á síðari árum,
og sú staða hans mun hafa komið fram í kennslunni og
stuðlað að tortryggni milli verkfræðinga og jarðfræð-
inga.
Eins og fyrr hefur komið fram var Trausti mjög
skeleggur málsvari skoðana sinna, sem enda voru
grunnmúraðar á rannsóknum hans sjálfs og studdar
kunnáttu hans í stærðfræði og eðlisfræði. Jarðfræðingar
hafa nefnilega látið það henda sig á ýmsum tímum að
„brjóta náttúrulögmálin" í túlkunum sínum, og Trausti
trúði því raunar, eins og Harold Jeffreys, einn af jöfrum
breskrar jarðeðlisfræði, að með botnskriðskenningunni
væri horft fram hjá ýmsum grundvallaratriðum sem
áhangendur hennar létu í léttu rúmi liggja, sælir með
það að fljóta með tískustraumnum.
Jarðfræðingar gátu hins vegar haft það á Trausta, að
hann tryði um of á eðlisfræðitúlkanir sínar, því gögnin
gæfu ekki tilefni til þess. Trausti var mjög athugull
rannsóknarmaður; hins vegar leit hann ekki á jarðfræði-
könnun sína sem lýsingu lýsingarinnar vegna, heldur til
þess gerða að reyna eða renna stoðum undir kenningu
um heildarmynd.
Virgill segir: „Felix qui potuit rerum cognoscere
causas“, eða sæll er sá sem komist getur að orsökum
hlutanna. Þetta reyndi Trausti jafnan, með öllum þeim
ráðum sem honum voru tiltæk. Hann vildi að jarðfræðin
væri sönn grein á meiði raunvísindanna, og var ómyrkur
í máli um þá sem töldu eðlis- eða stærðfræði ekki eiga
erindi í jarðfræðilega umfjöllum. í fyrrnefndri ræðu
sinni sagði Trausti:
„Svo ég beini enn orðum til jarðfræðinga, þá eru enn
til menn, sem umfram allt vilja fá að hugsa grautarlega,
og telja að stærðfræði og eðlisfræði mundi rugla upp-
skriftina að grautnum. Þeir vilja fá að vera trúboðar og
unga út trúboðum, sem svara spurulum og gagnrýnum
nemendum sínum í unglingaskólum því til, að þetta sé
bara svona, þetta standi auk þess í kennslubókinni — í
Móselögum hefði ég nærri því sagt. Jarðfræði er nú
kennd sem trúarbrögð í ýmsum unglingaskólum hér,
það er mér kunnugt um. Og jarðfræði er ekki kennd
sem universitas-grein við háskóla, líklega velflesta, eins
og guðfræðin á tímum Keplers (en Kepler varð að læra
stærðfræði sem hluta af guðfræðinámi sínu, svo sem þá
150 JÖKULL 35. ÁR