Dagblaðið Vísir - DV - 26.01.2018, Blaðsíða 66

66 menning Helgarblað 26. janúar 2018
Blóðpeningar
knýja listaheiminn
Fréttnæmt
Næturvagninn
eftir Brim
Um síðustu helgi fóru nætur­
vagnar Strætó í sínar fyrstu ferð­
ir en það er nýjung að strætó
sinni næturakstri um helgar. Í
gegnum tíðina hefur strætó og
almenningsvagnakerfi höfuð­
borgarinnar ósjaldan verið yrkis­
efni reykvískra skálda og við­
fangsefni listamanna. Eitt dæmi
um hvernig næturstrætó hefur
verið nýttur á frumlegan hátt í
listsköpun er í lagi hinnar goð­
sagnakenndu sörfhljómsveitar
Brim, af plötunni Hafmeyjur og
hanastél sem kom út árið 1996.
Undir afslöppuðu, blúsuðu
sólstrandarrokkinu má heyra
ógreinilegt suð sem einstak­
lega athyglisskörp undirmeðvit­
und gæti tengt við strætóferð­
ir sínar. „Í hægri hátalaranum
er upptaka úr ferð í næturvagni
Strætó frá Lækjartorgi og upp í
Árbæ. Ferðin tók um klukkutíma
þannig að ég hraðaði um tuttugu
sinnum á upptökunni, útkoman
er því hátíðnisuð sem er nánast
ógreinilegt,“ segir tónlistarmað­
urinn Curver (sem ávallt kall­
aði sig Bibbi barti, þegar hann
spilaði á gítar með Brimi). Með
þessari hljóðtilraun Curvers
tryggðu næturvagnar tíunda ára­
tugarins sér öruggt (en ógreini­
legt) sæti í menningarsögunni.
r
i i
Hinn heimsþekkti ljósmyndari Nan Goldin segir helstu verndurum lista í samtímanum,
Sackler-fjölskyldunni, stríð á hendur – Bera ábyrgð á og græða á ópíumfaraldrinum
Þ
eir eru eflaust ófáir listunn­
endurnir sem hafa rekist á
nafn Sackler­fjölskyldunn­
ar á menningarrúnti sínum
á undanförnum árum. Til dæm­
is ef þeir hafa heimsótt nýjan for­
garð Victoria & Albert­safnsins
eða nýlega álmu Serpentine­gall­
erísins í London,
þann hluta
Metropolitan­
safnsins sem
hýsir gamlar
egypskar
minjar eða
menntamið­
stöð Guggen­
heim­safnsins í
New York. Allt
ber þetta skýrt
og greinilega nafn helsta
velgjörðafólks umræddra
stofnana; Sackler.
Í gegnum árin hafa fjöl­
skyldumeðlimir fengið
að baða sig í sviðsljósinu
vegna gjafa sinna til vísinda­, há­
skóla­ og menningarmála, en nú
er athyglin hins vegar fljótt og
örugglega að færast yfir á uppruna
auðæfanna. Ríkidæmi Sackler­
anna byggist nefnilega að miklu
leyti á sársauka og fíkn annarra.
Verkjalyfið OxyContin sem fjöl­
skyldufyrirtækið framleiðir er af
mörgum álitið einn helsti orsaka­
valdur ópíumfaraldursins sem
geisað hefur í Bandaríkjunum
undanfarin ár og hefur orðið 200
þúsund manns að bana frá alda­
mótum.
Einn þekkasti ljósmyndari
heims, Nan Goldin, er á meðal
þeirra sem ánetjuðust
verkjalyfinu. Hún hefur
nú hafið herferð
þar sem markmiðið
er að neyða Sackler­
fjölskylduna til að bera
ábyrgð á viðskiptum
sínum. „Til þess að fanga
athygli þeirra verðum við að
ráðast á góðgerðarstarfsemina.
Þau hafa þvegið blóðpeninga sína
á göngum safna og háskóla víðs
vegar um heiminn,“ skrifar Goldin
í opnu bréfi í tímaritinu Artforum.
Blóðugar blekkingar
Auður Sackler­fjölskyldunnar varð
til í fjölskyldufyrirtækinu Purdue
Pharma. Það voru bræðurnir
Arthur, Mortimer og Raymond
sem keyptu fyrirtækið á sjötta ára­
tugnum, byggðu upp og arfleiddu
börn sín að
því þegar
þeir létu­
st (sá fyrsti
árið 1987
og síðasti
í fyrra).
Fyrirtæk­
ið fór fyrst
að skila
stjarn­
fræðilegum hagnaði eftir að það
byrjaði að framleiða og selja
verkjalyfið OxyContin árið 1995.
Lyfið þótti byltingarkennd nýj­
ung á verkjalyfjamarkaðnum.
Töflurnar voru gerðar úr oxý­
kódoni, verksmiðjuhannaðri
afleiðu af ópíum – svokölluð­
um ópíóðum – sem hefur
verið kölluð efnafræðileg
frænka heróíns. Læknar
voru hins vegar smeykir
við að skrifa upp á svo ávana­
bindandi efni nema sem allra síð­
asta úrræði þannig að Purdue
Pharma lagðist í mikla markaðs­
herferð til að breyta viðhorfunum.
Fyrirtækið fjármagnaði rannsókn­
ir og borgaði læknum sem voru já­
kvæðir í garð efnanna rausnarlega.
Um áratug seinna viður­
kenndu þrír yfirmenn í fyrirtæk­
inu við sakamálarannsókn að
hafa blekkt eftirlitsyfirvöld,
lækna og sjúklinga, log­
ið til um hversu ávana­
bindandi lyfið væri og
hversu auðvelt væri
að misnota það. Árið 2007
þurfti fyrirtækið því að greiða
600 milljónir dollara í sekt fyrir
blekkingarnar – en þá var skaðinn
löngu skeður.
Medici-ætt nútímans
OxyContin var ávísað frjálslega
í upphafi og varð neysla þess og
misnotkun strax mikil, æ fleiri
urðu háðir lyfinu. Auðvelt var
að brjóta töflurnar niður í duft,
sjúga upp í nef, gleypa eða
sprauta efninu í æð til
að það virkaði hraðar og
kröftugar.
Eftir því sem eftirlits­
yfirvöld reyndu að
hemja neysluna
og misnotkunar­
möguleika sneru not­
endur sér í auknum
mæli að öðrum skyld­
um vímuefnum á borð við
heróín. Fjórir af hverjum fimm
heróínneytendum í Bandaríkj­
unum í dag eru sagðir hafa leiðst
þangað út frá neyslu lyfseðils­
skyldra verkjalyfja. Fíkn í ópíum­
efni hefur aukist gríðarlega frá því
að OxyContin kom á mark­
að og hafa 200 þúsund
Bandaríkjamenn látist
vegna fíknarinnar frá
árinu 1999. Tvö nýleg og
áberandi dæmi um þetta
eru tónlistarmennirnir
Prince og Tom Petty.
Á meðan ópíumfaraldur­
inn hefur geisað hefur Sackler­
fjölskyldan verið dugleg að fjár­
magna ýmiss konar mennta­ og
menningarstarfsemi og feng­
ið nafn sitt veggfóðrað á virtu­
stu listastofnanir beggja vegna
Atlants hafsins. Raunar hefur fjöl­
skyldan verið svo aðsópsmikil í
listalífinu að hún hefur stund­
um verið kölluð Medici­fjölskylda
samtímans – og er þá líkt við flór­
enska viðskiptafjölskyldu sem hélt
uppi listalífi Ítalíu á seinni hluta
miðalda. Fjölskyldunni hefur ver­
ið hampað sem dæmi um hvernig
ríkir kapítalistar geti gert heiminn
að betri stað. Nú er hin jákvæða
ímynd fjölskyldunnar óðum að
molna, meðal annars eftir ítarlega
grein um fjölskylduna í The New
Yorker undir lok síðasta árs.
Þrýstingur á söfnin
Sem fyrr segir er Nan Goldin í hópi
þeirra sem hafa ánetjast hörðum
vímuefnum eftir að hafa fengið
uppáskrifað OxyContin hjá lækni.
Hún er einn áhrifamesti ljós­
myndari samtímans og segir frá
reynslu sinni í opnu bréfi í Art­
Forum og viðtali við breska dag­
blaðið The Guardian.
Goldin hefur frá áttunda ára­
tugnum tekið opinskáar heim­
ildaljósmyndir af jaðarsamfé­
lögum, meðal annars gefið
magnaða innsýn í heim
dragdrottninga og
samfélög samkyn­
hneigðra. Í upphafi
níunda áratugarins
var hún hluti af og
ljós­ myndaði hóp fólks sem
var í harðri vímuefnaneyslu og
lifði óhefðbundnu og óhefluðu lífi.
Berskjaldaðar myndir hennar af
ofbeldi, kynlífi og vímuefnaneyslu
hafa haft gríðarleg áhrif langt út
fyrir ljósmyndaheiminn.
Árið 2014 skrifaði læknir upp á
OxyContin fyrir hana vegna sina­
bólgu í úlnlið. Hún var óvirkur fík­
ill og varð umsvifalaust háð verkja­
lyfinu og þegar læknar hættu að
vilja skrifa upp á það leitaði hún,
eins og svo margir aðrir, á svarta
markaðinn – og svo að öðrum
vímugjöfum. Eftir að hún kom úr
meðferð í mars í fyrra sökkti hún
sér ofan í rannsóknir á ópíumfar­
aldrinum og ástæðum hans. „Mér
finnst ég skulda þeim sem far­
aldurinn hefur haft áhrif á að ég
geri þessa persónulegu reynslu
pólitíska,“ segir hún.
Eftir að Goldin komst að því að
Sackler­fjölskyldan bæri ábyrgð á
útbreiðslu OxyContin fór hún af
stað með herferð þar sem mark­
miðið er að neyða fjölskylduna til
að gangast við ábyrgð sinni. Hún
vill að fjölskyldan noti auðæfi sín
til að fjármagna forvarnir og með­
ferðarúrræði fyrir fíkla, frekar
en í að fá nýbyggingar í virtum
listasöfnum nefnd eftir sér.
Um leið vill hún að menningar­
stofnanirnar hætti að taka við fjár­
munum frá fjölskyldunni: „Ég er
ekki að biðja söfnin um að skila
peningunum, en ég vil ekki að
þau taki við meiru frá Sackler­fjöl­
skyldunni, og ég vil að þau sendi
frá sér stuðningsyfirlýsingu við
herferð mína.“ n
„Þau hafa þvegið
blóðpeninga
sína á göngum safna og
háskóla víðs vegar um
heiminn.
Nan Goldin Ljósmyndar-
inn hefur sagt Sackler-fjöl-
skyldunni stríð á hendur.
MyNd NaN GoldiN
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Úr listheiminum
n Breski tónlist-
armaðurinn
Mark E. Smith
er látinn,
60 ára að
aldri. Hann
hélt úti hinni
goðsagna-
kenndu síðpönksveit
The Fall í meira en fjóra áratugi.
Hann var meðal annars frægur
fyrir sukklíferni sitt, orðsnilli og
ótrúlegan útgáfudugnað.
n Menningarráðuneyti Rússlands
hefur afturkallað leyfi fyrir útgáfu
nýjustu grínmyndar Bretans Arm-
ando Iannucci, The Death of Stalin.
Um er að ræða kolsvarta kómedíu
um síðustu daga leiðtoga Sovétríkj-
anna sálugu.
n Einn virtasti furðusagnahöfundur
heims, Ursula K. Le Guin er látin, 88
ára að aldri. Hún er þekktust fyrir
Earthsea-þríleikinn og vísindaskáld-
söguna The left hand of darkness,
en vinsældir hennar náðu langt út
fyrir raðir hefðbundinna aðdáenda
vísindaskáldsagna.
n Alvia Islandia,
Högni Egilsson
og Björk eru
meðal þeirra
tólf tónlist-
armanna sem
eru tilnefndir
til Norrænu
tónlistarverðlaun-
anna 2017. Þau eru tilnefnd fyrir
plötur sínar Elegant Hoe, Two Trains
og Utopia.