Morgunblaðið - 14.12.2017, Qupperneq 114

114 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 2017
Í bókinni er meðal annars greint frá
því þegar breski flotaforinginn
Bruce Fraser kom til Akureyrar rétt
fyrir jólin 1943 og skipulagði þar síð-
ustu stórskipaorrustuna sem fram
fór í Norðurhöfum. Breski flotinn
hafði oft viðkomu bæði í Hvalfirði og
Akureyri og þar lágu stóru orrustu-
skipin oft vikum saman meðan beðið
var færis að ráðast gegn þýskum
herskipum sem földu sig í fjörðum
Norður-Noregs.
Fraser var á orr-
ustuskipinu Duke
of York og hafði
sér til fylgdar
beitiskip og
tundurspilla.
Annan í jólum
lagði þýska orr-
ustuskipið
Scharnhorst úr höfn og hugðist ráð-
ast að lest flutningaskipa sem voru
að færa hergögn til Rauða hersins
og stefndu norður fyrir Noreg og til
Múrmansk á Kólaskaga. Svo fór að
Scharnhorst fór erindisleysu og
sneri til baka en bresk beitiskip
héldu í humátt á eftir þýska brynt-
röllinu. Fraser kom þá stímandi frá
Akureyri og gildran um Scharnhorst
lokaðist.
Klukkan 16.17 birtist merki á
hinni fullkomnu ratsjá Duke of
York. Það var Scharnhorst. Hann
mældist vera í 41,5 kílómetra fjar-
lægð. Sú ratsjárnefna sem Scharn-
horst bjó enn yfir var engan veginn
fær um að finna Duke of York úr
þeirri fjarlægð og þeirri stefnu sem
um ræddi.
Klukkan 16.32 var fjarlægðin frá
Duke of York til Scharnhorst 27
kílómetrar. Skipin nálguðust nú
hvort annað hratt.
Klukkan 16.26 var fjarlægðin 12,8
kílómetrar. Mikil spenna ríkti í
brúnni á Duke of York. Byssurnar
biðu hlaðnar og tilbúnar eftir merki
frá Fraser. Hvenær yrði hafist
handa? Hann vildi bíða þar til í
lengstu lög því hann vissi að strax og
Scharnhorst yrði var við hann myndi
hann flýja á miklu meiri ferð en
Duke of York næði, hvað þá í þessu
óveðri.
Allt var að verða til reiðu. Fraser
skipaði tundurspillunum fjórum sem
höfðu fylgt honum frá Akureyri að
taka sér stöðu fyrir framan hann og
vera tilbúnir að gera tundurskeyta-
árás en gera þó ekkert fyrr en þeir
fengju skipun þar um.
16.46 var beitiskipinu Belfast
skipað að lýsa upp Scharnhorst með
skoteldi, það tókst ekki sem skyldi
svo örfáum mínútum síðar skaut
Duke of York slíkum eldi og Scharn-
horst blasti við í allri sinni dýrð.
Klukkan 16.51 tóku byssur Duke
of York til starfa. Fremsti fall-
byssuturninn á Scharnhorst, A-
turninn, varð strax óbrúklegur
vegna sprengjubrota. Skipverjar á
Scharnhorst lýstu því síðar að þetta
hefði komið mönnum algjörlega í
opna skjöldu. Enginn var tilbúinn og
ekkert gerðist í nokkrar mínútur.
Meðan þær mínútur liðu, og sér-
staklega klukkan 16.55, voru tund-
urspillar Duke of York í mjög ákjós-
anlegri stöðu til að skjóta tundur-
skeytum sínum að Scharnhorst. Þeir
voru svo nálægt og færið svo beint
að það var næstum útilokað að þeir
hefðu misst marks. En þeir biðu
átekta af því Fraser hafði sérstak-
lega tekið fram að þeir ættu ekki að
skjóta fyrr en þeim væri skipað. Og
nú var svo mikið að gera við að
skipuleggja fallbyssuskothríð í
brúnni á Duke of York að Fraser
gleymdi því hreinlega að gefa tund-
urspillunum skipun um að skjóta eft-
ir eigin dómgreind.
Ef tundurspillarnir, sér í lagi Sav-
age, sem var í fullkomnu færi, hefðu
hitt Scharnhorst með tundurskeyti
þá þegar hefði bardaginn kannski
orðið ansi miklu styttri en raun varð
á.
Klukkan 16.56 svaraði Scharn-
horst skothríðinni. Þjóðverjinn hitti
aldrei en mörg skota hans fóru mjög
nærri Duke of York, gegnum möstur
og þess háttar. Um leið sneri
Scharnhorst frá og stefndi í austur-
átt, burt frá breska orrustuskipinu
og fylgifiskum þess. Sett var á fulla
ferð. Skothríðin hélt áfram næstu
mínútur og B-turninn á Scharnhorst
varð óbrúklegur.
En vélar hans, sem oft höfðu verið
Þjóðverjum til vandræða, virtust nú
ætla að duga vel. Scharnhorst nán-
ast æddi áfram gegnum rokið og
fjallháar öldur og það var ljóst að
Duke of York yrði að hafa hraðann á
ef hann ætlaði að ná að laska
Scharnhorst verulega áður en hann
kæmist undan.
En það virtist ekki ætla að ganga.
Fjarlægðin milli skipanna jókst
hratt. Frá og með 17.17 urðu skyttur
Duke of York að treysta á ratsjána
eina þegar þeir miðuðu byssum sín-
um. Ekki sást lengur á milli skip-
anna enda var dagsbirtan óðum að
kveðja. Á þessum tíma hafði Scharn-
horst um það bil 5,5 kílómetra á
klukkustund í hraða umfram Duke
of York. Og hraðinn var of mikill til
að tundurspillarnir gætu gert sér
nokkrar vonir um að komast upp að
hliðum þýska orrustuskipsins og
stilla þar upp til tundurskeyta-
árásar. Um borð í breska skipinu fór
bölsýni vaxandi um útkomuna.
Henry Leach hét yfirmaður A-
byssuturnsins um borð í Duke of
York. Hann var ekki alveg hver sem
var, því hann var sonur Johns Leach
sem hafði verið skipstjóri Prince of
Wales í orrustunni við Bismarck út
af Reykjanesi í maílok 1941. Og
Henry hafði verið sjóliðsforingi í
bresku flotastöðinni í Singapúr þeg-
ar faðir hans fórst með skipi sínu eft-
ir loftárás Japana þar skammt frá í
desember sama ár. Leach yngri
kvaðst löngu seinna muna vel hið
stöðuga og pirrandi hljóð í fjarlægð-
armælinum í A-turninum þegar
Scharnhorst var sífellt að færast
fjær.
„Ég get ekki lýst með orðum vax-
andi gremju þeirra fáu sem höfðu
nógu góða yfirsýn til að sjá hvað var
að gerast: að þótt við hefðum náð að
koma á óvart, komist svo nálægt,
gengið svo vel að því er virtist, kom
nú allt fyrir ekki þar sem óvinurinn
brunaði hraðar en við inn í nóttina.“
Sama bölsýni var sest að í brúnni
á Duke of York þótt Fraser bæri sig
enn vel. Skothríðin eftir ratsjá virt-
ist ekki ganga vel. Tundurspillar
sem eltu Scharnhorst létu vita að
stundum munaði litlu en lengi hittu
ekki fleiri skot frá Duke of York flýj-
andi óvininn. Fátt er vitað hvað var á
seyði um borð í brúnni á Scharn-
horst. Um 17.30 sá Bey ástæðu til að
senda skeyti til lands þar sem sagði
að hann væri „umkringdur þungum
skipum“ sem var einfaldlega rangt.
Hann átti aðeins í höggi við eitt orr-
ustuskip og var sannarlega langt frá
því umkringdur. Spurningin er því
að hve miklu leyti Bey og aðrir yfir-
menn í brú Scharnhorsts gerðu sér
grein fyrir því hverjar aðstæður
voru í raun. Hinar ýmsu þýsku
deildir óðu reyndar mjög í villu og
svíma um hvað væri að gerast. Kaf-
bátarnir úti í hafinu náðu engum
árangri, hvorki við að elta uppi
skipalestina né hindra ferðir bresku
herskipanna. Þeim til vorkunnar var
veðrið afspyrnuslæmt fyrir svo litla
báta. Eins og venjulega komu þýsku
tundurspillarnir ekki að neinum not-
um. Þeir þvældust um í vonskuveðr-
inu en sneru á endanum heim á leið
með skottið milli lappanna. Flota-
stjórnin sem stýrði aðgerðum bað
oftar en einu sinni um aðstoð frá
Luftwaffe en fékk það svar að veðrið
væri enn of vont til að vélar flug-
hersins gætu farið á loft.
Þannig leið meira en klukku-
stund. Vélar allra skipanna voru
þandar til hins ýtrasta. Vélstjórar
þeirra allra máttu vera hreyknir af
frammistöðunni. En það þýddi líka
að Scharnhorst færðist sífellt fjær.
Duke of York skaut enn af byssum
sínum eftir ratsjánni og 18.15 hæfði
eitt skotið og skemmdi loft-
þrýstibúnað B-byssuturnsins á
Scharnhorst svo byssurnar urðu
ónothæfar. Það þurfti ekki að skipta
ýkja miklu máli því þýska skipið var
í þann veginn að sleppa burt. Hrað-
inn var stöðugur, 47 kílómetrar á
klukkustund eða 26 hnútar. Það var
feiknaferð af svo stóru skipi í svo
vondu veðri.
Klukkan 18.24 skaut Duke of
York því sem hefðu getað orðið
kveðjuskotin. Skömmu síðar eða
rétt fyrir 18.40 sá Fraser sitt
óvænna og gafst upp. Það hlýtur að
hafa verið skelfilegt áfall fyrir hann
en hann lét þó ekki á neinu bera
þegar hann skipaði svo fyrir að Bur-
nett yrðu send eftirfarandi skilaboð:
„Sé litla von um að ná Scharn-
horst og mun nú halda til verndar
skipalestinni.“
Síðar viðurkenndi Fraser að á
þessari stundu hefði hann vissulega
verið búinn að gefa upp alla von um
að ná óvininum.
Raunar var uppgjöf Frasers samt
ekki algjör. Hann ákvað fljótlega að
vera ekkert að æða í átt að skipa-
lestinni, enda var hún á góðri leið
með sínum fylgdarskipum, heldur
datt honum í hug að snúa í átt til
Noregs í von um að skipstjórnendur
Scharnhorsts teldu sér óhætt að
snúa líka í átt til lands og gæfu
þannig tundurspillunum bresku (og
Stord) færi á sér.
Sú von var þó ekki mjög beysin,
enda gæti Scharnhorst sem hægast
haldið áfram á fullri ferð í austurátt
nógu lengi til að hrista af sér alla
hættulega óvini og snúið svo í átt til
hafnar í Noregi þegar Þjóðverjum
sjálfum hentaði. Að auki myndi
Fraser leggja sig í aukna hættu með
að stefna lengi í átt til Noregs. Eftir
því sem hann færðist nær ströndinni
hlytu að aukast líkur á að kafbátur
kæmist í færi við hann, auk þess
sem einhvern tíma hlyti veðrið að
batna og þá færi Luftwaffe á stjá frá
flugvöllunum í Norður-Noregi.
En hvað var annað að gera? Þetta
var búið spil. Fraser gat huggað sig
við að árás Scharnhorsts á skipa-
lestina hefði þó verið hrundið og
næstöflugasta skip þýska flotans
síðan verið hrakið á flótta.
En þá bárust óvæntar fréttir.
Tundurspillarnir sem höfðu þanið
sig á eftir Scharnhorst, og rétt náð
að halda í við hann í stórsjónum, til-
kynntu nú skyndilega að þýska orr-
ustuskipið færðist nær og nær. Og
um borð í Duke of York urðu menn
brátt varir við að fjarlægðin milli
þeirra og Scharnhorsts minnkaði sí-
fellt. Hvað hafði gerst?
Gildran um Scharnhorst
Ísland var í miðpunkti sjóhernaðarins á Norður-Atlantshafi á árum seinni heimsstyrjaldarinnar. Í bókinni Til orrustu frá
Íslandi, sem Sögur gefa út, segir Illugi Jökulsson frá sjóhernaði og sjóslysum við Ísland á stríðsárunum, jafnt frá orrustum í
hafinu umhverfis landið og eins frá skipsköðum og þrekraunum.
Wikimedia Commons
Bryndreki Herskipið Duke Of York var tekinn í notkun í nóvember 1941 og
er helst minnst fyrir það að hafa grandað þýska herskipinu Scharnhorst.
Mannfall Scharnhorst og Tirpitz í Altafirði. 36 mönnum var bjargað af
1.968 manna áhöfn þegar Scharnhorst var grandað.
Listhúsinu við Engjateig, 105 Reykjavík, sími 551 2050
UH
Vandaðar jólagjafir
frá sænska fyrirtækinu Bengt & Lotta
Opið í desember: Virka daga kl. 11.00-18.00,
laugardaga kl. 11.00 til 17.00,
sunnudaga kl. 13.00 til 16.00.