Morgunblaðið - 18.01.2018, Blaðsíða 26

26 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. JANÚAR 2018
VIÐTAL
Sigurður Ægisson
sae@sae.is
Njörður S. Jóhannsson á Siglufirði
hefur sem kunnugt er undanfarin
ár verið að skrá báta- og skipasögu
Fljótamanna og Siglfirðinga, ekki
þó á hefðbundinn máta, heldur ger-
ir hann nákvæm líkön af umrædd-
um fleyjum, þar sem tomman er
fetið; þetta er m.ö.o. í hlutföllunum
1 á móti 12.
Til að þetta sé framkvæmanlegt
þarf auðvitað að leggjast í mikla
rannsóknarvinnu og það hefur
Njörður líka gert, og grandskoðað
það sem fundist hefur. Elsta heim-
ildin er frá 1430 og sú yngsta frá
1922. Og handverkið, afraksturinn,
er ekkert venjulegt, heldur er allt
unnið ofan í minnstu smáatriði,
jafnt neðan þilja sem ofan. Í byrj-
un þessa árs var hann að ljúka við
enn eitt meistarastykkið, rúffskip
sem nefndist Farsæll. Og þessa
dagana er hann að velta fyrir sér
hvaða skip hann eigi að glíma við
næst.
Af skipasmiðum í Fljótum
Njörður fæddist á Siglufirði árið
1945 og hefur búið þar alla tíð. En
hann á ættir að rekja til mikilla
skipasmiða í Fljótum og er sjálfur
völundur í höndum, eins og verk
hans öll bera með sér.
„Áhugi minn á súðbyrðingum
vaknaði þegar ég var um 10 ára
gamall,“ segir hann, „og mér
fannst alveg skelfilegt að horfa upp
á það að öll þessi skip skyldu vera
eyðilögð, árabátar, trillur og annað
slíkt. Þegar árin tóku að færast yf-
ir fór ég að hugsa hvað ég gæti
gert til þess að yngra fólk, t.d. af-
komendur mínir, dætur og afa-
börnin mín, fengju að kynnast
þessari merku sögu. Og í raun og
veru fer líkanasmíðin þannig af
stað.“
Veturinn 1991-1992 endursmíð-
uðu Njörður og faðir hans Sig-
urvin, fiskibát Gústa guðsmanns,
sem var orðinn illa farinn eftir volk
í tímans straumi. Hann er nú til
sýnis í einni byggingu Síld-
arminjasafns Íslands, Bátahúsinu.
Og árið 1993 smíðaði Njörður eigin
trillu í fullri stærð, úr furu og eik.
Hún fékk nafnið Ósk.
Þrír heimildarmenn
„Ég hef þrjá heimildarmenn fyr-
ir þessu nýjasta líkani mínu,“ segir
Njörður. „Einn var Páll Ásgríms-
son, sem var vinnumaður hjá
Sveini Árnasyni, bónda og hrepp-
stjóra í Felli í Sléttuhlíð í Skaga-
firði, sem mikið kemur við þessa
sögu. Svo hef ég heimildir sem afi
minn, Jón, sagði mér. Og loks eru
tvær frásagnir sem ég man eftir
sem faðir hans og langafi minn,
Kristján í Lambanesi, sagði mér.
Og niðurstaðan er sú, að það eru
hjónin Björg Jónsdóttir og Sæ-
mundur Jónsson í Efra-Haganesi í
Fljótum sem ákveða að byggja
þetta skip, eftir að þau koma frá
Felli í Sléttuhlíð. Þau eiga lítinn
sexæring sem Sæmundur smíðaði
og sem þau gera út og þar er ung-
ur maður, sem hann hefur mikið
dálæti á, sem er einmitt Sveinn
Árnason frá Mói, fæddur 1864, og
hann vill kenna honum allt það sem
hann getur um sjómennsku. Hann
eiginlega tekur Svein upp á sína
arma þegar hann er í Efra-
Haganesi og hann fer oft sem for-
maður fyrir Sæmund þegar hann
var á færi, þá voru þeir að salta
fisk.“
Seinnipartinn í ágúst 1884, í
Haganesvík, er byrjað að smíða
Farsæl og það er ákveðið að þetta
skuli verða stærsta opna skipið
sem smíðað hafi verið í Fljótunum
og að það skuli vera rúff að framan
og aftan. Og skipið varð 45 fet á
lengd og 14 fet og 8 tommur á
breidd og 16 umför.
„Það átti upphaflega að vera
bara 14 fet en þegar var komið upp
á síðurnar, vildi Sæmundur hafa
meiri fláa að aftan, svo að skipið
verði sig betur,“ segir Njörður.
„Með Sæmundi unnu að smíðinni
Kristján langafi minn, sem þá bjó
að Syðsta-Mói, hafði flust þangað
1883, og einnig Jón Magnússon,
sem hafði fylgt Sæmundi og konu
hans úr Sléttuhlíðinni, og svo áð-
urnefndur Sveinn Árnason. Og svo
voru tveir vinnumenn að auki sem
ég hef ekki nöfnin á.
Það snjóaði frekar snemma þetta
haust svo að það var ekki hægt að
klára skipið; það var búið að byrða
það og benda, setja allar þóftur í
það og borðstokkinn, en eftir var
að smíða rúffin og lifrarkassana.
Ákveðið var að bíða með það til
vors. En það átti að halda áfram
vinnunni við skipið í nóvember,
desember og janúar, þá átti að
smíða allar árar, það átti að ganga
frá seglum, möstrum, vinna þannig
að þetta yrði búið snemma árs
1885. En í byrjun mars gerist það
að Sæmundur fær miklar innvortis
kvalir og veikist og hann deyr 25.
þess mánaðar. Þá tekur Sveinn
Árnason að sér að klára verkið.
Hann er þá um tvítugt. Málin æxl-
ast svo þannig að þau fella hugi
saman, hann og Jórunn, dóttir
Bjargar og Sæmundar, sem var
árinu yngri en Sveinn, og nið-
urstaðan verður sú að þau ákveða
að gera Farsæl út í sameiningu.
Þau eru þá öll flutt að Minna-
Grindli í Fljótum en eru með ver-
búð í Haganesvík. Þetta er upphaf-
ið að þessu skipi og þetta var
stærsta rúffskip sem smíðað var í
Fljótum, rúmlega 13, 5 metra
langt. Það var aðallega gert út til
þorskveiða, þá var fiskurinn blaut-
saltaður, honum ekki pakkað, og
seldur til Gránufélagsverslunar-
innar, en einnig fór það í margar
hákarlalegur.
Það eina sem ég veit svo meira
um þetta skip er það sem Páll hef-
ur eftir Sveini, í sambandi við síð-
una, hvernig hún mátti aldrei vera
bein, hún þurfti alltaf að breikka út
og skipið varð þar af leiðandi
breiðara ofan við sjólínu heldur en
það átti upphaflega að vera og
gerði það að góðu sjóskipi.“
Steypustykki og keðja
Þegar Sveinn og Jórunn flytja að
Felli í Sléttuhlíð, árið 1891, fer
hann með skipið þangað, gerir það
út frá Fjalli, sem er við sjávarsíð-
una hinum megin, þar sem hann
var með sjóbúð.
„Þar var hann búinn að steypa
þykkar þrær, sagði mér Páll Ás-
grímsson, og þar pækilsaltaði hann
fisk sem svo var borinn út og
þurrkaður. Sjórinn nagaði þetta
allt í burtu löngu síðar. En fyrir
ekki svo mörgum árum komu í
ofsabrimi nokkur steypustykki upp
í fjöruna þarna. Og svo var annað,
sem er dálítið merkilegt, að það
var maður, skipasmiður, sem m.a.
var inni á Lónkotsmöl í Skagafirði,
í Fljótunum og á Siglufirði, og er
talið að hafi smíðað um 70 árabáta,
hann var mikill járnsmiður líka,
Jón hét hann og var Þorleifsson frá
Minna-Felli í Sléttuhlíð, hann smíð-
aði keðju fyrir Svein Árnason sem
var notuð í legufæri þegar skipin
voru úti á legunni, því hann gat
ekki sett þetta alltaf, og núverandi
bóndi á Felli fann fyrir ekki löngu
restina af þessari keðju. Þetta er
það eina sem við vitum að er til frá
þessum tíma Farsæls.
Það var eitt sem Kristján langafi
minn sagði mér, sem situr alveg
fast í höfðinu á mér, og það var
það, að það hefði verið árið 1887,
rúma viku af febrúar, að þá hafi
þeir farið með Sveini á Farsæl í
hákarl á Strandagrunnið, og þeir
hafi verið níu um borð. Það var
nístingskuldi en eiginlega alveg
logn, svo kom vestanátt, þungur
sjór og ísing og kul. Sveinn vildi
ekki leysa upp og slá undan veðr-
inu, því það var komið myrkur, svo
að þeir þurftu að vera fjórir að
andæfa á stjórann þegar verst lét,
þangað til að hann sagði: „Nú verð-
um við að hætta þessu, leysa upp.“
Hann lét setja upp fokku og aft-
ursegl og sigldi beina leið í kol-
svarta myrkri í átt að landi. Þetta
var róleg sigling, í um tvo og hálf-
an tíma, en þá beitti hann skipinu
þannig að hann hálsaði kvikuna og
hélt skipinu svona nokkurn veginn
kjurru á sama stað. Og svoleiðis
var hann með það í einn og hálfan
tíma eða svo og sagði síðan: „Nú er
kvikan farin að minnka, setjum út
stjórann.“ Og það var gert. Og
hann bætir við: „Höfum 30 faðma
yfirvarp og setjum fast.“ Þarna var
aldimmt og þeir höfðu ekkert nema
lugtir með bræddu þorskalýsi, það
ósaði síður af því en öðru lýsi, ef
það var mjög hreint. Svo þegar
birti brá mönnum heldur mikið, því
ekki voru nema um 500 faðmar í
land.
Langafi sagði að Sveinn hefði
verið svo mikið náttúrubarn að
hann hefði fundið þegar hann var
að koma upp að grynningunni
hvernig sjólagið breyttist. Og hann
sagði mér líka að Sveinn hefði ver-
ið afar lipur sem skipstjórn-
armaður og stýrimaður, að stýra
undir seglum, og hann vildi meina
að þetta hefði komið beint frá Sæ-
mundi en ekki föður hans.“
Saga skipsins er svo þannig, að
öðrum hvorum megin við 1900 sel-
ur Sveinn það kaupmönnum á
Sauðárkróki.
„Honum fannst skipið vera orðið
lúið, vegna þess að hann var búinn
að salta um borð, í lifrarkassana,
og það náttúrulega lak pækill nið-
ur, og hann var hræddur um að
naglar væru orðnir ryðbrunnir
undir pöllum og öðru slíku. Þar er
það úti á legunni og það gerir suð-
vestan rok og það slitnar upp og
rekur skáhallt yfir Skagafjörðinn,
rétt sleppur við Þórðarhöfðann,
kemst yfir og inn á Málmeyj-
arfjörðinn og byrjar að brotna í
fjörunni rétt norðan við Lónkot;
þeir eru þá búnir að eiga það í ár
eða svo. Brakið dreifðist síðan út
með fjörunni. Og þá sögðu gömlu
karlarnir að nú væri Farsæll kom-
inn heim. Endalokin urðu svona,“
segir Njörður.
Fjölmörg líkön
Fyrsta líkanið sem Njörður
smíðaði var Úlfur, sem Þorsteinn í
Haganesvík átti. Svo gerði hann
lítinn árabát handa sjálfum sér og
ætlaði að hætta eftir það, en gat
ekki. Þá komu Marianna, Bæringur
SK 5, sem Páll Árnason á Ysta-Mói
smíðaði 1898 fyrir Einar Her-
mannsson á Molastöðum, og síðan
annar Bæringur sem langafi
Njarðar í föðurætt, Ásgrímur Sig-
urðsson, smíðaði upphaflega 1894,
og eftir það gerði hann Vonina og
Óskina, þá Sigurvin, bát Gústa
guðsmanns, síðan Blíðhaga, Skaga-
strönd, Hraunaskipið, Hákarl/
Haffrúna, Fljóta-Víking, Álku,
Ugga, Jóhönnu, Blika og Lata-
Brún.
Og það nýjasta er rúffskipið
Farsæll. Í það fóru 6.264 kop-
arnaglar og um 900 klukkutímar og
er þá seglavinna Bjargar Einars-
dóttur, eiginkonu Njarðar, talin
með.
Nú er það rúffskipið Farsæll
 Njörður S. Jóhannsson gerir enn eitt líkanið af sögufrægu Fljótaskipi  Á sjöunda þúsund kopar-
naglar og um 900 klukkustundir fóru í verkið  Með áhuga á súðbyrðingum frá 10 ára aldri
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Skipasmiður Hagleiksmaðurinn Njörður S. Jóhannsson og nýjasta líkanið hans, rúffskipið Farsæll.
Verð 78.900 kr.
á mann í 2ja manna herbergi
Flug með tösku, hótel með morgunmat,
rúta til og frá flugvelli. Sími 588 8900
transatlantic.is
Riga er meira en 800 ár gömul borg eða frá árinu 1201.
Þar blandast saman miðaldarmiðbær og nútímaborg. Gamli
borgarhlutinn með sinn sjarma og hefðbundin nútímaborg í
hraðri þróun. Hvort sem það er menningin, söfn eða fallegar
byggingar, listaviðburðir og verslanir með allt það nýjasta
á góðu verði - þá finnur þú það í Riga. Gamli bærinn í Riga
er á minjaskrá UNESCO þar sem minjar borgarinnar þykja
þvílíkar gersemar. Auðvelt er fyrir gangandi vegfarendur að
komast á milli í gamla hluta Riga á steinilögðum
strætunum þar sem sagan liggur í loftinu.
11.-15 apríl 2018
Stórkostleg
miðaldaborg
Riga