Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Page 90

Á s t r á ð u r E y s t e i n s s o n
90 TMM 2015 · 4
er kannar hvaðeina sem hægt er að nota til að ljúga. Ef ekki er hægt að nota
eitthvað til að ljúga, þá er að sama skapi ekki hægt að nota það til að segja
sannleikann: reyndar er alls ekki hægt að nota það til „að segja“.15
Táknheimurinn er frjór og endalaus. Táknin eru okkur nauðsyn til að
skilja og túlka veruleikann, og eiga samskipti um hann – en þau má líka
ævinlega nota til að segja eitthvað annað. Þetta er einn helsti drifkraftur
skáldskapar og listsköpunar. Það sem sumum finnst erfitt við skáldskap er
einmitt hversu torvelt getur verið að segja til um hvenær og þá hvernig hann
sé að segja satt í umfjöllun um miskunnuglegan veruleika og framvindu í
honum. Þannig beinir skáldskapurinn líka athygli að sjálfum sér og ábyrgð
okkar sem lesenda. Ég hef minnst á sjálfsögulega þætti í Nafni rósarinnar. Í
nýrri grein í vefritinu Hugrás segir Jón Karl Helgason að vel fari á að nota
orðið „sögusagnir“ um „metafiksjón“, sem ég hef nefnt sjálfsögu. Hann sækir
orðið „sögusagnir“ í grein eftir Helgu Kress, þar sem hún fjallar um ótta
karla við slúður, staðlausa stafi og „stjórnlaust tal“ sem þeir tengi kvenlegri
tjáningu.16 „Sögusögn“ er öðrum þræði bráðsnjallt hugtak um „metafik­
sjón“, en hinsvegar býr í orðinu ávæningur af lygi, ef svo má segja. Sögusögn
er orðasveimur sem ekki er fastur fótur fyrir. En þá erum við reyndar í
námunda við framangreint eðli táknanna og frumafl skáldskaparins – hann
segir sögur af (lífs)sögum – og skilningur okkar er enn ein sagan. Sögusögn
og bókmenntir væru þá samheiti.
Sú fjarlægð frá raunveruleikanum sem virðist búa í orðinu sögusögn
og í skýringu Ecos á tákni, er jafnframt lýsing á því bili sem við leitumst
stöðugt við að brúa með margvíslegum táknlyklum, ekki síst þeim sem
búa eða eru búnir til í tungumálinu. Saga Ecos er bókstaflega morandi af
vísunum í tungumál; þar er talað ýmsum tungum, og bókin er lofsöngur
til tjáningar, fjöltyngis, þýðinga og skýringa, þó að vægi óskiljanleikans sé
einnig viðurkennt. Og bókin er vitaskuld megintákn verksins um leitina að
merkingu. „Bækur eru ekki gerðar til þess að trúa þeim, heldur til þess að
rannsaka“, svo aftur séu tilfærð orð Vilhjálms um þá lífsrannsókn sem knýr
forvitna lesendur til að fletta síðum, tengjast bókinni. Í einni heimsókninni
á bókasafnið fylgist Adso með munki nokkrum „fletta fornu riti þar sem
blöð loddu saman af raka“; þessi „taumlausa og forvitna ást“ kemur Adso
skyndilega óhuganlega fyrir sjónir, munkurinn vætir „vísifingur og þumal
með tungunni til að fletta bókinni“, og þannig opnast ritið fyrir „ágangi
vatns og ryks svo bókfellið myndi verpast og krukklast undir ánauðinni […].“
(174). Forgengileiki bókanna opinberast Adso þegar mannslíkaminn snertir
þær, og kannski líka forgengileiki mannsins sem sækir í sjóði þeirra, leitast
við að nema af þeim vísdóm og skemmtan.
Það er nákvæmlega þessi snerting sem Jorge nýtir sér til að myrða með­
bræður sína. Hann kemur eitrinu fyrir á spássíum handritsins sem geymir
annað bindi af skáldskaparfræði Aristótelesar, og lesendur þess finnast
andaðir með svarta tungu – sem er hefðbundið tákn á ýmsum málum