Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Síða 105

M e r k i n g a r l e y s a n e r h á t í ð
TMM 2015 · 4 105
hlaðnir (dularfullri) merkingu: armaníakflaska veltur um koll og brotnar,
fiður svífur um uppi undir lofti, útsmoginn kvennabósi gerir hosur sínar
grænar, áformað er að skrifa strengjabrúðuleikrit, og aftur og aftur í gegnum
alla frásögnina bregður fyrir stefinu um engilinn og hvíta litinn. Hér sem
annars staðar (einkum í smásögunni „Samdrykkjan“ í Hlálegum ástum
og Kveðjuvalsinum, þessum „gamansömu“ verkum sem Hátíð merkingar­
leysunnar minnir svo oft á) snýst frásögnin að stórum hluta um samtöl milli
vina og draumóra, sem eru tilefni fyrir persónurnar (og „meistara þeirra
sem bjó þær til“) til að slá fram allskyns kenningum, stórum og smáum,
sem allar eru hver annarri furðulegri og dásamlegri, þar sem engin leið
er að gera greinarmun á alvöru og gríni, sannleika og brandara. Dæmi:
hugleiðingar Alains um það sem er kynæsandi við nafla kvenna (og út úr
þeim sprettur síðan heilmikil sýn á mannkynið í formi kaflans um „Tréð
hennar Evu“); vangaveltur þessa sama Alains um einkenni „afsakaranna“;
„kennslustundir“ Ramons (þess elsta í hópnum og þar af leiðandi þess
málglaðasta) um endalok skopskynsins (aðdragandann að „tímabilinu eftir
brandarana“), um það hvernig mismunandi aldurshópar ná ekkert að tala
saman, um „endalaust gott skap“ eða, í fyrsta hlutanum og síðan þeim
seinasta, um merkingarleysuna, viðfangsefnið (eða meginviðfangsefnið) sem
eining skáldsögunnar hvílir á og er þar af leiðandi alltaf nálægt, jafnvel þótt
það sé ekki beinlínis til umfjöllunar, því það er í kringum þetta meginefni
sögunnar, viðfangsefni sem er nánast ótæmandi, sem öll hugleiðingin um
mannlega tilveru byggist upp, en hún er að mati Kundera helsta ástæðan
fyrir list skáldsögunnar og það eina sem réttlætir tilvist hennar.
Merkingarleysan. Hvernig er hægt að skilgreina hana, ef það er yfirleitt
mögulegt? Í fyrsta lagi má líta á hana sem róttæka efasemd um tungumálið
og það vald sem felst í merkingu þess, nokkuð sem er lýst á magnaðan
hátt í samtölunum í sjötta hlutanum þar sem saman blandast portúgalska
Mariönu, franska Charles og „pakistanska“ bullið í Kalíban, eða með öðrum
orðum: þar sem ekkert tengir lengur saman „táknmynd“ (orðin) og „tákn­
mið“ (hlutina). Samskonar rugl, enn tvíræðnara þó, er síðan notað í tvenns
konar beitingu tungumálsins sem skáldsagnahöfundurinn er sérlega hrifinn
af og þar eru mörkin oft býsna óljós: brandarinn og lygin. Krústsjov tekur
ekki eftir því að Stalín skellihlær þegar hann segir söguna af rjúpunum tutt­
ugu og fjórum og sakar hann því um að hafa logið þessu. Í upphafi sögunnar
hittir D’Ardelo Ramon í Lúxemborgargarðinum og lýgur að honum að hann
sé kominn með krabbamein og lygi hans veldur því að einhverra hluta vegna
fer hann að hlæja. Og í lokin, á þessum sama stað, er komið að Ramon að
gefa D’Ardelo, til að hressa hann við, gjöf „lygi sem er fáránleg og heillandi“.
Þá spyr maður sig spurningarinnar: hvaða gildi hafa orð sem menn skiptast
á ef þau þýða allt og ekkert? Ef enginn getur nokkurn tímann verið viss um
sannleiksgildi þeirra eða alvöru?
Í víðari merkingu, heimspekilegri, er merkingarleysan líka hvarf merk­