Tímarit Máls og menningar - 01.02.2005, Blaðsíða 68

Heimir Pálsson
Þetta eru lokaorð fyrra bindis (annarrar bókar) verksins og þar með
getur lesandi gefið sér að þau séu mikilvæg. Halldór Kiljan Laxness kunni
öðrum íslenskum höfundum betur að byrja bækur sínar og ljúka þeim.
En hann vill vera öruggur um að lesandi muni hvað þarna kom fram, því
hann byrjar næsta bindi á samræðum bræðranna í Sumarhúsum, þar
sem Helgi gengur í fótspor höfundar síns:
Nonni, hefurðu tekið eftir því að sumt fólk er dáið þó það lifi? Hefurðu ekki séð
það á augunum í sumu fólki sem kemur? Ég sé það strax ... Þennan dag þegar
hún mamma datt oní fangið á henni ömmu, þá dó hún, hún var aldrei lifandi eftir
það. Manstu ekki hvernig hún horfði á okkur um kvöldið? (1935:12-13).
Hér að framan var minnst á „manninn með ljáinn“. Athyglisvert er að
bera saman tvær slátranir í Sjálfstæðu fólki. Skoðum fyrst hina síðari,
einmitt þegar Bjartur hefur ákveðið að skera kúna:
... Hann dró fram tvo skurðhnífa í pokatrafi og vafði utan af, lagði þá við hlið sér
í rúmið, tók brýni af hillu, hrækti, brýnsluhljóðið læsti sig í dautt og lifandi ...
Hann brýndi enn um stund, sleit hár úr höfði sínu og brá á eggina ... (1935:416).
Berum þetta saman við það sem áður gerðist í sögunni:
Hún þreifaði íyrir sér uppi undir mæniásnum í hálfbirtu morgunsins, og dró þar
út undan sperru ljá Bjarts vafinn í pokadulu, vafði utan af, bar hann upp að
glugganum, leit í blaðið, reyndi bit þess á hári sínu. Síðan gekk hún niður
(1934:117).
Nú er það Rósa sem heldur um bitjárnið, en að þessu sinni er það ekki
hnífur, það er Ijár Bjarts. Hún hefur valið sér drápstólið, ljá mannsins
með ljáinn!13
Þegar nú saga Guðbjarts Jónssonar er lesin í bjarmanum frá kvæði
Hallgríms „Um dauðans óvissan tíma“ verður fljótt ljóst að flestir sem
koma verulega nærri Bjarti, þeir deyja. Það gildir um konurnar, það gildir
um börnin.
Hreppstjórinn: Ég sé ekki hvað svona hokur á að þýða úr því sem komið er, tvær
konur dauðar, féð dautt, börnin dauð og verra en dauð, er þetta nokkur mynd? -
og þarna stendur hún Sólbjört greyið, eða hvað hún heitir, um það bil komin til
aldurs, hundheiðin og óupplýst og ekki farið að hugsa til staðfestingar á þessu enn
(1935:57).
Sögulokin sjálf styrkja þessa tilfmningu og þá get ég ekki tekið undir þá
algengu skoðun að hughvarf Bjarts eða uppgjöf bendi til sinnaskipta sem
megi kallast jákvæð.14 Hann hefur að mínum skilningi gefist upp, en hann
er eftir sem áður sá sem maðurinn með ljáinn fylgir, dauðagervingurinn.
66
TMM 2005 • 1