Hugur og hönd - 01.06.1996, Blaðsíða 27

Kaffe Fassett og
myndprjónið
Vinsældir myndprjóns hafa aukist
til muna vegna áhrifa hönnuðar-
ins og listamannsins Kaffe Fassett,
en fjallað er um sýningu hans í
Hafnarborg á öðrum stað í blað-
inu. Sumir hafa jafnvel skilið það
svo að hann hafi fundið mynd-
prjónið upp. Það er þó að sjálf-
sögðu á misskilningi byggt enda
hefur slyngt prjónafólk fyrir löngu
séð út þá aðferð að bregða bandi í
nýjum lit yfir bandið sem áður var
prjónað með þegar skipt er um lit
svo að ekki myndist göt milli lit-
flata.
Hefðbundnu myndprjóni fylgir
hins vegar sá vandi að vefja þarf
upp litla garnhönk fyrir hvern lit-
flöt í mynstrinu. Þessar litlu hank-
ir dansa lausar þegar prjónað er og
endarnir eiga það til að flækjast
illilega saman. Hættan á flækju
eykst enn meira þegar stykkinu er
snúið við til að prjóna rönguna og
oft er erfitt að átta sig á mynstri
þegar til skiptis er horft á réttu og
röngu. Fassett sá að auðveldast
væri að snúa réttunni alltaf að sér,
þ.e. að prjóna fyrst lykkjurnar af
vinstri prjóninum upp á þann
hægri og svo öfugt. Sú aðferð
ásamt ýmsu fleiru hefur svo orðið
til að losa um ýmsar óskrifaðar
reglur sem mörgum hefur fundist
gilda um prjónaskap.
Meðal þess sem einkennir verk
Fassetts eru reglubundin (geo-
metrísk) mynstur sem eru endur-
tekin með mörgum mismunandi
litum. Oft sækir hann fyrirmyndir
í gömul mynstur, t.d. úr hannyrð-
um, mósaikmyndum eða veggflís-
um, en leikur sér að litum, leggur
saman tvo mismunandi þræði og
fær þannig tilbreytingu í flöt sem
annars væri einlitur. Ef garnendi
er ekki nógu langur til að hægt sé
að ljúka við mynsturflöt ráðleggur
hann fólki að taka aldrei alveg
sama lit til að ljúka við flötinn,
heldur einhvern rétt við hliðina, í
svipuðum lit eða litarstyrk, þannig
verður verkið líflegra.
íslenska aðferðin
Rósaleppaprjónið íslenska var yf-
irleitt notað í litla. hluti svo að
vandinn með mismunandi band-
hankir var ekki óviðráðanlegur.
Einkenni þess er að notað er
garðaprjón, mynstrin eru reglu-
bundin með hægri og vinstri hlið
eins (samhverf) og oftast byggð
upp af litlum reitum úr tveimur
lykkjum og tveimur görðum (fjór-
um umferðum). Framhlið og bak-
hlið eru því mjög líkar og auðvelt
að hafa sýn yfir mynstrið.
Ekki er getið um hliðstæðar að-
ferðir í yfirlitsritum um prjón á
Norðurlöndum en í bók um prjón
sem var gefin fyrst út í Bretlandi
árið 1935, Mary Thomas's Knitting
Book, er talað um „geometric
knitting" sem notað sé á skoska
karlmannasokka og hægt sé að
nota í sessur o.þ.h. Þar er um að
ræða slétt prjón með mismunandi
litum tiglum og röndum en ekki
virðist höfundurinn gera ráð fyrir
því að prjónuð séu flóknari mynst-
ur en það. Ekki virðist hafa tíðkast
hér á landi að prjóna slétt prjón á
þennan hátt.
Hvernig og hvenær það vildi til
að Islendingar fóru að prjóna
leppa með garðaprjóni og mynd-
um verður líklega ekki upplýst úr
þessu. Það er hins vegar ekki síður
umhugsunarefni að aðferðin virð-
ist næstum því hafa dáið út við
það að fólk eignaðist skófatnað
sem hélt því sæmilega þurru á fót-
unum og hætti að ganga á sauð-
skinnsskóm.
Ekki bara íleppar
Þó að rósaleppaprjónið hafi tengst
fótabúnaði sterkum böndum hef-
ur ýmislegt fleira en íleppar verið
prjónað með því. Árið 1928 er í
Hlín birt mynd af hluta prjónaðrar
gólfábreiðu úr tvílitum ferningum.
Litaskilin liggja á ská yfir ferning-
ana og í skýringartexta segir:
Nr. 3. Dálítil garðaprjónuð gólfá-
breiða frá Arnkelsgerði í Múlaþingi,
fjekk verðlaun hjá „Hlín" 1927. Tent
þar sem litirnir koma saman, 2 garðar
íhverritönn (stalli).
(Hlín, 1928, bls. 157)
Hér og hvar um landið hafa
varðveist svipaðir hlutir og sem
dæmi má nefna að á Þjóðminja-
safni er stór prjónuð sessa með
flóknu mynstri. Mynd af henni er í
bókinni Vefnaður eftir Halldóru
Bjarnadóttur (bls. 103) en þar er
hún reyndar sögð saumuð með
augnsaumi. Á Byggðasafni Akur-
eyrar er fallegt lítið rúmteppi þar
sem skiptast á rauðir ferningar
með svartri átta blaða rós og svart-
ir ferningar með rauðri rós.
Gróa á næsta leiti
við Fassett
Á Byggðasafninu í Skógum eru
sessa og lítið teppi, eða dúkur, eft-
ir Gróu Jakobsdóttur, húsfreyju í
Heysholti í Landsveit (f. 1868, d.
1953). Gróa er sögð hafa verið list-
ræn í sér og mikil tóskapar- og vef-
kona. Gripirnir eftir hana eru eins
og skólabókardæmi um hvernig er
hægt að leika sér að afmörkuðum
grunnformum en eiga einnig ým-
islegt sameiginlegt með verkum
áðurnefnds Kaffe Fassetts.
I sessunni eftir Gróu (mynd 1)
eru níu ferningar, prjónaðir eins og
miðja í rósalepp og saumaðir sam-
an. Litirnir eru alls 15: Ijósbrúnn
(drappaður), brúnn, dökkgrár,
milligrár, ljósgrár, ljósbleikur,
bleikur, dökkblágrænn, dökkblár,
gulur, laxbleikur, ljósblágrænn,
hvítur, gulur og rauður. Sérstak-
lega er laxbleiki liturinn mjög ójafn
og „lifandi".
I flestum ferninganna er grunn-
liturinn ljósbrúnn (drappaður) en í
þremur þeirra er hann dökkur. Þar
eru lagðir saman ljósgrár þráður,
milligrár og dökkblár eða blá-
grænn, þ.e. dökki grunnliturinn er
ekki alltaf eins þó að svo virðist í
fyrstu. Sömu litir eru í dökkum
flötum sumra rósanna en í öðrum
dökkum flötum eru litirnir brúnn
og grár lagðir saman, stundum er
skipt á þessum samsetningum í
sama fleti, t.d. í rósinni í hægra
horninu efst á myndinni. Á öllum
ferningunum nema einum er átta
blaða rós en engar tvær eru alveg
eins. Tvær og tvær eru þó svipað-
ar og þær eru þá sín hvorum meg-
in við miðju. Á einum ferninganna
er tigull, staðsetning hans ræðst af
grunnlitnum auk þess sem litirnir í
tiglinum eru svipaðir litunum í
rósinni í andstæðu horni.
I teppinu (mynd 2) eru þrjár
lengjur. Á þeim eru einnig vel
þekkt rósaleppamynstur, rósir og
Hugur og hönd 1996 27