Hugur og hönd - 01.06.1996, Síða 41

Um litunarefni á 18. öld
Litirnir á sýnishornunum
sem fylgja með vöruskránni
frá Grindavík (Þ.í. Rtk. 32.
21. Isl. Journ. A. 1632), eru rautt,
blátt, grænt og svart. Blærinn á
hverjum lit er svolítið mismun-
andi milli sýnishorna (litblærinn á
sýnishornunum hefur hugsanlega
breyst eitthvað í tímans rás, eins
og raunin virðist vera með sýnis-
horn merkt blaat Westfaphl í
vöruskránni). Þessir litir hafa allir
verið afar algengir á 18. öld.
Sum sýnishornin af þæfðu og
lóskornu voðunum bera þess
merki að voðin sjálf hefur verið lit-
uð en ekki garnið fyrir vefnaðinn.
I sárinu þar sem sýnishornin eru
klippt eða skorin glittir víða í hvít-
leitan grunnlitinn. Einnig eru vís-
bendingar um að flosið (Plys í
vöruskránni) hafi einnig verið lit-
að sem heil voð. Liturinn á grunn-
inum og flosinu er reyndar hvor
með sínum blæ en slík blæbrigði
verða stundum þegar litaður er
hlutur samsettur úr mismunandi
efnum eða tilteknu efni sem unnið
er á mismunandi máta. Ef hér er
rétt ályktað um að flosið hafi verið
litað sem voð þá er líklegast að
ekki hafi verið skorið upp úr flos-
lykkjunum fyrr en eftir litunina.
Einlita léreftið, áður blátt [?] nú
grænt (merkt blaat Westfaphl í
vöruskránni) hefur sennilega
einnig verið litað sem heil voð.
Garnið í kambgarnsvoðunum
(Sars og Callemang í vöruskránni)
og bláa garnið í köflótta léreftinu
hefur verið litað í hespum. Munst-
ur á sýnishorni úr ullareinskeftu
(Golgas í vöruskránni) er gert
með því að nota gegnskorin mót,
hvort á móti öðru, á sérstakan hátt.
Tvö munstruð Cartun sýnishorn
eru í vöruskránni. Annað með
rauðu munstri á ljósum grunni,
gert með því að þrykkja rauða lit-
inn á grunninn. Líklega með út-
skornu trémóti fremur en kop-
arplötum. Hitt sýnishornið er með
ljósu munstri á bláum grunni, gert
þannig að sá hluti voðarinnar sem
sýnir ljósleitt munstur var þakinn
með sérstakri efnablöndu sem
varði þann hluta litun. Voðin var
síðan lituð blá og efnið, sem þakti
munstrið, hreinsað burt. Ljósleitt
munstrið kom þá fram á bláum
grunni. (Sjá t.d. Rawert. 1834: 395-
96 og 1831: 124.)
Litirnir í ofangreindum álna-
vörusýnishornum frá 1752 eru af
þeirri gerð sem nú eru nefndir
jurtalitir til aðgreiningar frá venju-
legum verksmiðjutilbúnum litum.
Um miðja 18. öld voru litunarefni
úr ríki náttúrunnar, svo sem ýmsar
viðartegundir, jurtir og skordýr,
ennþá undirstaðan í textíllitun, líkt
og verið hafði frá upphafi litunar-
sögunnar. Old síðar komu verk-
smiðjutilbúnir litir til sögunnar. I
iðnaðarlitun lagðist notkun jurta
og annarra gamalla litunarefna
smám saman af og nýr kafli hófst í
sögu textíllitunar.
Orðugt er að segja til um með
vissu, án þess að nota efnafræði-
legar rannsóknaraðferðir, hvaða
jurtalitunarefni hafa verið notuð til
litunar voðanna sem sýnishornin
eru tekin úr. Litirnir rautt, blátt og
grænt ásamt litblæ gefa þó vís-
bendingar sem vert er að athuga
nánar.
Það má fá hugmynd um efni
sem notuð voru í iðnaðarlitunar-
húsi á 18. öld af úttektum og
birgðaskrám sem til eru í skjala-
söfnum. Nærtækt er að skoða út-
tektir sem gerðar voru við litunar-
hús, starfrækt í tengslum við
vefsmiðju Innréttinganna, fyrirtæk-
is sem stofnað var hér á landi um
miðja 18. öld. Vefsmiðjan var stað-
sett á svæðinu þar sem nú er Aðal-
stræti í Reykjavík. Litun Innrétt-
inganna var í byrjun sett niður við
Elliðaár en síðar flutt og starfrækt í
nágrenni vefsmiðjunnar. Vefsmiðja
Innréttinganna var angi af dönsk-
um textíliðnaði. (Sjá einkum
Hrefnu Róbertsdóttur. 1994.) Litari
var fenginn frá Danmörku og efni
og áhöld fengin ýmist þaðan eða
annars staðar frá, - valin sam-
kvæmt fyrirmælum meistara við
vefsmiðjuna. (Sjá t.d. reikninga yfir
litunarefni í bókhaldsgögnum Inn-
réttinganna. Lbs. J.S. 82 fol. Ekki er
þó gert ráð fyrir því hér að sýnis-
hornin frá Grindavík séu hluti af
framleiðslu Innréttinganna.)
Ein af úttektunum frá fyrstu
árum starfsemi Innréttinganna er
dagsett 31. október, 1759 (Þ.í.
Skjalasafn amtmanns II. 87). Þá
hafa m.a. verið skráðar við Far-
veriet birgðir af litunarefnum og
öðrum efnum sem nota þurfti.
Meðal litunarefna eru skráð: Röed
træe... guul træe... Wau... Ingeski-
ær... Ficeth Træe ... gall-Eble...
Sumak... Sandel... Curcuma...
Concenell... og Indigoe.
I þessari upptalningu er að
finna sum af þekktustu litunarefn-
um 18. aldar. Þeir sem kunnugir
eru sögu litunar munu þó sakna
þess efnis í upptalningunni sem á
íslensku hefur verið nefnt krapp
eða krapprót, á Norðurlöndum
oftast nefnt krap. Krapprótin var
eitt af mikilvægustu litunarefnum
gömlu iðnaðarlitunarinnar.
Ef að er gáð má finna Krab-röed
garn skráð, í sömu úttekt, meðal
birgða við þann hluta vefsmiðj-
unnar sem framleiddi kambgarns-
voðir (zieug-mager fabriqve).
Sennilega er hér átt við krapprót-
arlitað garn. Staðið hefur þannig á
við úttektina 1759 að birgðir af
krapprót hafa verið gengnar til
þurrðar. Meðal reikninga í bók-
haldsgögnum Innréttinganna yfir
innkaup á litunarefnum má finna
reikning yfir innkaup á krapprót
frá árinu 1753 (Lbs. J.S. 82 fol. skjal
300.) Ljóst er að þetta ágæta efni
hefur verið notað við litunina í
Farveriet við Elliðaárnar.
Efnin þrjú sem nefnd eru síðast
í upptalningunni hér að ofan, þ.e.
kaktuslús (Concenell), indigó og
krapprót eru álitin meðal bestu og
mikilvægustu litunarefna fyrri
tíma. Indigó þeirra mikilvægast.
Skal nú gerð nánari grein fyrir
þessum þremur efnum því ekki er
ósennilegt að þau hafi verið notuð
við litun rauðu, bláu og grænu lit-
anna í sýnishornunum sem fylgja
með vöruskránni frá Grindavík.
Litunarefnið indigó er unnið úr
jurtum sem hafa latneska ættarheit-
Hugur og hönd 1996 41