Hugur og hönd - 01.06.1996, Blaðsíða 34

Mynd 2. Sýnishorn af álnavöru með skoðunargerð á Bás-
endum 1752.
ishorn eru nokkuð
dæmigerð fyrir álna-
vörusýnishorn sem
fylgja skoðunargerð-
um, vöruúttektum, sem
gerðar voru hérlendis
um miðja 18. öld nema
sums staðar er úrvalið
fjölbreyttara, einkum af
fínni efnum, eins og t.d.
silki og plussi.
Eins og sjá má á
meðfylgjandi mynd frá
skoðunargerðinni í
Grindavík eru efst
vinstra megin tvö sýn-
ishorn af ullarefnum
sem nefnd eru Pachlac-
ken. Sé röðinni fylgt
niður koma næst fjögur
nefnd Pýchlacken, síð-
an fjögur nefnd Smal
Twiffel og neðst eru
þrjú hörléreftsefni. Við
það efsta þeirra er
skrifað verð, 10 fiskar
alin, næsta er nefnt
Westph.Lerred og
neðsta Ultzinger. Efst
hægra megin eru fjögur sýnishorn
af ullarefnum nefnd Kiersei (Kirs-
ey), síðan eru þrjú plussefni, Plýs.
Þar fyrir neðan eru þrjú efni nefnd
Sars, Callemang og Golgas. Síðan
eru tvö tvílit sýnishorn nefnd
Cartun, næst er einlitt efni með
glansandi yfirborðsáferð og kallast
Westphalitz og allra neðst er
köflótt nafnlaust sýnishorn verð-
lagt á 10 fiska alin.
Frá Básendum eru eftirfarandi
sýnishorn sbr. meðfylgjandi
mynd.: Pachlacken, Pýchlacken,
Bred Twiffel, Smal Twiffel, Kirsey,
Rask, ljós Westphal. og Ultzinger
Lerred, dökkt Westphalitz og
Ultzinger Lerred.
Jón Helgason, ritstjóri dagblaðs-
ins Tímans, var maður glöggur og
árið 1962 ritaði hann athyglisverða
grein í Lesbók Tímans sem hann
kallaði „200 ára fataefni." Þar fjall-
ar hann um skoðunargerð sem
gerð var á vörum í Grindavík árið
1748 og einnig fylgdu sýnishorn af
innfluttri álnavöru. Jón veltir fyrir
sér hvað hafi orðið um þessa vöru
í höndum landsmanna og má
segja, að við lestur þessarar grein-
ar, rúmum tveimur áratugum eftir
birtingu hennar, hafi mér orðið
ljóst að þarna væru geymdar mik-
ilvægar heimildir. Oneitanlega
fylgdi því sérstök tilfinning er ég
fór höndum um þessi 250 ára
gömlu sýnishorn í fyrsta sinn. Mér
þóttu þetta slíkar gersemar að
varla mætti snerta þær, um leið og
þær opnuðu fyrir mér nýja leið að
rannsóknum á íslenskum fatnaði
fyrri alda. Fljótlega skorti mig sér-
þekkingu á ýmsu er varðaði þessi
efni og þá fékk ég Sigríði Halldórs-
dóttur og Áslaugu Sverrisdóttur
til liðs við mig og höfum við í
nokkur ár tengt sýnishornin rann-
sóknum okkar á íslenskum textíl-
um og textílsögu.
Álíka skoðunargerðir og vöru-
skrár voru gerðar víðar en hér í
danska konungsríkinu og varð-
veittar skýrslur og sýnishorn þar
um allt frá fyrri hluta 18. aldar. Að
auki eru m.a. varðveittar „prufu-
bækur" í nokkrum helstu þjóð-
minja- og skjalasöfnum Evrópu,
sem textílsérfræðingar hafa að
vonum haft dálæti á. I nágranna-
löndum okkar hefur verið unnið
mikið starf í að skrá,
skilgreina og gefa út rit
um slík sýnishorn. I
þeim tilgangi var t.d.
árið 1974 stofnaður
vinnuhópur „Arbejds-
gruppen for nordisk
dragt- og tekstilfor-
skning" með fulltrúum
frá öllum Norðurlönd-
unum með það að
markmiði að skrásetja
varðveitt „prufu-
söfn". Þessu norræna
samstarfi var haldið á-
fram til 1980 og sem af-
rakstur þess hafa
a.m.k. komið út bækur
um efnið í Svíþjóð og
Danmörku (Cock-
Clausen. 1987:14-15 og
Goliger. 1984:11-14).
Jón J. Aðils, sagn-
fræðingur og háskóla-
kennari, gefur m.a. yf-
irlit yfir innflutta vefn-
aðarvöru í bók sinni
„Einokunarverslun
Dana á íslandi 1602-
1787". Á bls. 454 í því þarfa riti má
lesa:
„Þó að vaðmálagerð tíðkaðist
hér á landi frá alda öðli og menn
notuðu það að öllum jafnaði til
hversdagsfatnaðar, þá fluttust
hingað samt sem áður klæði frá
öðrum löndum bæði skorin og ó-
skorin og alls konar líndúkar, ...
Þegar einokunarverzlunin hófst,
voru fluttar hingað að minsta kosti
4 tegundir af útlenzkum klæðum,
misjafnar að gerð og gæðum, og
komu þær oftast ef ekki ávalt frá
Hollandi og Þýzkalandi, unz farið
var að taka upp klæðagerð í Dan-
mörku á fyrri hluta 18. aldar. Al-
gengasta tegundin var hið svo
nefnda varningsklæði („Vernings-
klæde" í kaupsetn. 1619) og var
það langódýrast. Þá var hálfstykkis-
klæði svo kallað, að líkindum sama
tegundin og kölluð er „Tvifl" í
kaupsetn. 1619 og „Soltwedelsk
Klæde" í kaupsetn. 1684. Enn var
þriðjungaklæði svo kallað og stiku-
klæði eða tvígilt klæði, og virðast
þær tegundir einna helst eiga við
það, sem kallað er „Pjukk" (Pyck)
eða „Pyklaken" ( Pychlachen) og
34 Hugur og hönd 1996