Hugur og hönd - 01.06.1996, Blaðsíða 46

„Á fjórða og fimmta áratugnum
ferðaðist ég víða um norskar
byggðir og leitaði uppi fólkið sem
kunni forn vinnubrögð og hverf-
andi handverk. Mér fannst ég
verða að sjá fólkið að störfum og
reyna að lýsa því sem fram fór á
skilmerkilegan hátt. Helst hefði ég
viljað kvikmynda allt sem ég sá í
þessum ferðum, það er eina leiðin
til að varðveita vitneskjuna og geta
sýnt öðrum handbragðið. Ég naut
góðs af samstarfi við stofnun í
Noregi sem heitir Statens
Filmcentral. Þar var verið að safna
efni í þætti sem hétu Fornir at-
vinnuhættir og þar fékk ég aðstoð
við að taka upp nokkuð af
myndefni.
Þegar ég fór að kynna mér
gamla kljásteinavefstaðinn fannst
mér áríðandi að hafa kvikmynda-
tökumann með mér á ferðalögum
mínum. Ég hafði grun urn að það
væri hver að verða síðastur að sjá
vant handverksfólk vinna við slík-
an vefnað. Þá fékk ég leyfi for-
stjóra Þjóðminjasafnsins til að fá
myndatökumann safnsins í lið
með mér. Við fórum þrjú saman
norður til Troms í Norður-Noregi
og fengum gamla konu til að sýna
okkur uppsetningu og vefnað í
gamla vefstaðnum. Hún vann
verkið eins og gert hafði verið á
hennar tíð.
Þetta var lóðrétti vefstaðurinn,
sem hér á landi er kallaður gamli
íslenski vefstaðurinn til aðgrein-
ingar frá dönskum láréttum
vefstólum sem síðar fluttust til
landsins. Hann hefur verið notað-
ur víðs vegar í Evrópu. Til eru
myndir á grískum vösum frá sjöttu
öld fyrir Krist sem sýna fólk að
störfum við slíkan vefstað. Það eru
líklega elstu myndir af vefstaðn-
um sem til eru. En kljásteinar hafa
varðveist og fundist víða. í okkar
heimshluta voru þeir gerðir úr klé-
bergi eða fjörugrjóti, en í Miðjarð-
arhafslöndunum voru þeir gerðir
úr brenndum leir. Bæði í Dan-
mörku og Englandi hafa verið
grafnar upp rústir húsa sem höfðu
verið brennd og þar höfðu kljá-
steinarnir úr vefstaðnum fallið
niður þar sem vefurinn stóð. Hin-
um megin Miðjarðarhafsins voru
annars konar vefstaðir. Þar var
Marta Hoffmann.
annars konar veðurfar og fólkið
gat setið úti við með vefstaðina,
þar voru þeir láréttir.
Það var ákaflega skemmtilegt
að fá að sjá fólk við vinnu sem
kunni þessi gömlu vinnubrögð og
í raun ómetanlegt fyrir rannsóknir
mínar, því það var engan veginn
hægt að gera sér öll smáatriði í
hugarlund eða kynna sér þau eftir
skráðum heimildum. Þessi vef-
staður er svo gerólíkur þeim sem
síðar kom. Myndin sem við tók-
um upp í Troms forðum, líklega
um 1970, er geymd í Þjóðminja-
safninu í Osló. Við eigum líka aðra
mynd, sem tekin var í Vestur-Nor-
egi á sjötta áratugnum. Þar voru
tvær mæðgur að störfum, og það
var í fyrsta sinn sem ég fann vef-
stað sem þá var enn í stöðugri
notkun þeirra sem áttu hann. Þá
hafði ég ferðast um í líklega ein
tvö ár í héruðunum þaðan sem
vefstaðir Þjóðminjasafnsins voru.
Þar voru til tveir stólar frá Vestur-
Noregi og á ferðum mínum þar
hitti ég gamlar konur sem höfðu
heyrt mæður sínar tala um gömlu
vefstaðina og notað þá. Síðan
hafði komið maður í héraðið sem
ferðaðist um og keypti gamla
hluti. Hann hafði keypt þessa vef-
staði. Eitt haust hlýddi ég á fyrir-
lestur í vefnaðarskóla þar sem ég
var prófdómari. Þar skyldu nem-
endurnir halda fyrirlestra um
sögulega þætti vefnaðar. Þar sagði
einn nemandinn frá konu sem
hafði hjálpað tengdamóður sinni
að vefa í þessum gamla vefstað.
Ég varð mér úti um heimilisfang
hennar og skrifaði henni. Hún var
áhugasöm um þessi efni líkt og
ég, en hún sagðist ekki kunna til
verka, því að tengdamóðirin hafði
stjórnað verkinu. Hún vissi hins
vegar um stað þar sem enn var
ofið á slíkan vefstað. Það var á
eyju sunnan við Bergen, á ákaf-
lega afskekktum sveitabæ. Þar
bjuggu mæðgur tvær sem notuðu
enn gamla vefstaðinn til að vefa
krossofnar rúmábreiður. Dóttirin
átti nýrri vefstól sem hún notaði
til að vefa fínni voðir. Ég fékk leyfi
til að heimsækja þær ásamt heim-
ildakonu minni.
Ég hafði lesið um grísku kon-
urnar í kviðum Hómers, sem settu
upp slíkan vef, Penelópu til dæm-
is. Hún óf á daginn og rakti upp á
nóttunni til að halda biðlunum
frá. Odysseifur var horfinn og hún
vildi engan annan mann. Allt
þetta kom upp í hugann þegar ég
horfði á konurnar bera inn vef-
staðinn í hlutum og kljásteinana
og vinna við vefinn. Vetrarkvöldið
var dimmt, það rigndi og ekki var
neitt rafmagn á bænum. Þessi
upplifun varð mér áhrifarík og ó-
gleymanleg.
Þetta var árið 1955. Ári síðar
fékk ég leyfi til að koma aftur og
hafði þá með mér mann sem tók
kvikmynd af verkinu, hverju smá-
atriði. Þá var maður frá Minja-
safninu í Bergen með mér og fékk
hann einnig að mynda konurnar
við vinnu sína. Við bjuggum þá á
þessum afskekkta bæ. Ég þurfti að
taka með mér efni í uppistöðu
(varp) og þær mæðgur sögðu mér
að bómullargarn væri ekki not-
hæft, svo að ég keypti línþráð.
Þær sýndu okkur þarna hvernig
þær settu upp vefinn og gerðu
skil. Kljásteinarnir voru fjöru-
steinar og eldri konan vó þá hvern
um sig á reislu til að hafa jafnvægi
í vefnum. Reglan var sú að binda
svo og svo marga varpþræði í
mörk, þ.e. 250 g stein. Þessi vef-
staður var talsvert hár, það var al-
gengt í Noregi. Það var hátt til
lofts í norskum húsum og hlein-
arnar, hliðartrén, voru um og yfir
tveggja metra háar. Því þurftu
konurnar að standa uppi á bekkn-
um sem þær notuðu til að rekja á
46 Hngur og hönd 1996