Hugur og hönd - 01.06.1996, Síða 42

Mynd 8. Hluti af sýnishornum með skoðunargerð
í Grindavík 1752.
ið Indigofera. Þar af er Indigofera
tinctoria sú tegund sem best er
þekkt. Talið er að jurtin eigi upp-
runa á Indlandi og í Kína. Indigó
litar blátt og var algengasta efnið
til litunar haldgóðra blárra lita í
textíliðnaði 18. aldar en það var
jafnframt notað með öðrum litum
sem undir- eða yfirlitur. Þannig
voru t.d. lituð ýmis blæbrigði af
grænum lit með indígói yfir eða
undir gulan lit og rauðbláir litir
með rauðum sem undir- eða yfirlit.
(Sjá t.d. O. Olavius. 1786: 41.)
Indigó var haft til sölu í molum.
Það er ekki uppleysanlegt í vatni.
Indigólitunin hafði ævinlega
nokkra sérstöðu og þótti vanda-
söm. Ef lita átti haldgóðan lit með
indigói varð litarinn að koma sér
upp gerjunarlegi til að leysa upp
indigóið. Vandasamt var að halda
slíkum litunarlegi í því ástandi,
þ.e. því kemíska jafnvægi og ná-
kvæma hitastigi, að það útleysti
indigólitinn sem best. Ymis efni
voru notuð til að koma af stað gerj-
un í indigólitunarlegi, nefna má
krapprót, hveitiklíð, pottösku og
leskjað kalk. Efnið sem litað var
kom gulleitt upp úr lit-
unarbaðinu en þegar
vatnið var undið úr því
kveikti súrefnið í loft-
inu bláa litinn. Indigó
var algengasta efnið til
litunar blárra lita í iðn-
aðarlitun 18. aldar.
Rubia tinctorum er
latneska heitið á jurt-
inni sem ber litunar-
efnið sem nefnt hefur
verið á íslensku krapp
eða krapprót. I rót
jurtarinnar er efni sem
nefnist alizarin oggef-
ur það rauða liti. Jurtin
var ræktuð í Dan-
mörku á 18. öld.
Ræktunin var liður í á-
taki dönsku stjórnar-
innar til að renna stoð-
um undir innlendan
litunariðnað. Krapp-
rótin var sett á markað
þurrkuð og möluð.
Krapprótarlitnum er
oftast lýst sem rauðum
eða rauðgulum.
Eins og nafnið ber með sér er
kaktuslúsin skorkvikindi. Rautt
litarefni fæst úr kvendýrinu. Til
munu vera nokkur svipuð skor-
dýr sem lita rautt en sú lús sem að-
allega var notuð í textíllitun 18.
aldar mun nefnast á latínu coccus
cacti og kom til sögunnar með
landafundum Evrópumanna í
Vesturheimi. Lúsin þrífst þar,
einkum í Mexikó, á tilteknum
kaktustegundum. Lúsin var sett
þurrkuð á markað og var steytt
fyrir litun. Krapprót og kaktuslús
voru langalgengustu litunarefnin
fyrir haldgóða rauða liti í litunar-
iðnaði 18. aldar. Liturinn í báðum
efnunum leysist upp í vatni og við
litunina eru oftast notuð ýmiss
konar málmsölt til að binda litinn
og/eða ná mismunandi litbrigð-
um.
Eins og áður er minnst á var lit-
að gult undir blátt (eða öfugt) til
að fá haldgóðan grænan lit. Ymis
efni úr jurtaríkinu voru notuð til
að lita gult. Þeirra á meðal eru tvö
efni sem nefnd eru í birgðaskrá lit-
unarhússins við Elliðaár, guul
træe (lat. Morus tinctoria) og Wau
(lat. Reseda luteola). Bæði þessi efni
voru álitin meðal bestu efna til lit-
unar gulra lita, þau voru algeng í
iðnaðarlitun 18. aldar. Wau mun
hafa verið ræktað fyrir litunariðn-
aðinn í Danmörku á 18. öld
(Fischer. 1983: 13).
Svart var m.a. litað þannig að
fyrst var litað blátt með indigói og
síðan yfir bláa litinn með jurtum
sem voru ríkar af sútunarsýru og
með þeim notað járnríkt málmsalt.
Slíkar jurtir eru t.d. þær sem
nefndar eru Ingeskiær (lat. Serra-
tula tinctoria) og Sumak (lat. Rhus )
í birgðaskrá litunarhússins við El-
liðaár. I svartan lit voru einnig
notuð smáhnýði sem myndast
þegar vesputegund ein stingur og
verpir á blöð tiltekinna tegunda
eikartrjáa. Hnýði þessi voru
þurrkuð og möluð. Þau nefnast á
dönsku galæble og eru ákaflega
rík af sútunarsýrum (gall Eble í
skrá litunarhússins við Elliðaár).
Birgðaskrá litunarhúss, sem
starfrækt var við Elliðaár um miðja
18. öld, hefur hér verið höfð til hlið-
sjónar til að fá vísbendingar um lit-
unarefni í iðnaðarlitun þess tíma.
Sagt hefur verið frá hluta þeirra lit-
unarefna sem þar eru skráð, - aðal-
lega jurtum. Tré og skordýr hafa
einnig verið nefnd. Mætti nefna
slík efni úr jurta- og dýraríkinu
grundvallarefni eða hin eiginlegu
litunarefni. Ymis önnur efni, sem
notuð voru við litunina, eru skráð í
birgðaskránni. Efnin sem sagt hef-
ur verið frá eru algengustu grund-
vallarefnin sem notuð voru til lit-
unar haldgóðra rauðra, blárra og
grænna lita á 18. öld. Einnig hefur
lauslega verið minnst á efni sem
notuð voru til að fá svartan lit. Of-
angreind efni hafa verið tekin hér
til umfjöllunar því líkur benda til
að þau hafi verið notuð í litina á
voðunum sem sýnishornin frá
Grindavík eru tekin úr. Hafa þarf í
huga að við jurtalitun eru fjölda-
mörg efni notuð með hinum eigin-
legu litunarefnum, svo sem málm-
sölt, sýrur og lútur eða lútarkennd
efni. Hér hefur því einungis verið
skoðað örlítið afmarkað brot í flók-
innisögu.
Áslaug Sverrisdóttir
42 Hugur og hönd 1996