Morgunblaðið - 03.06.2021, Side 38

38 FRÉTTIRErlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. JÚNÍ 2021
Kristján H. Johannessen
khj@mbl.is
Hinn 17. desember 1939 sigldi þýska
vasaorrustuskipið Admiral Graf von
Spee út á La Plata-flóa við strendur
Suður-Ameríku. Þar opnaði áhöfnin
botnhlera skipsins og lagði því næst
eld að því. Graf von Spee brann í tvo
daga þangað til það loks hvarf í hafið.
Hafði Adolf Hitler þar með misst sitt
fyrsta herskip í styrjöldinni.
Í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar var
nær öllum flota Þjóðverja sökkt. Í
Versalasamningunum var þó kveðið
á um að Þjóðverjum væri heimilt að
eiga nokkur úrelt herskip og að eina
nýsmíði þeirra mætti vera sex 10
þúsund tonna beitiskip. Ekkert var
kveðið á um stærð vopnabúnaðar í
samningunum og sáu Þjóðverjar sér
leik á borði. Smíðuðu þeir 14.000
tonna beitiskip og voru þau á öllum
opinberum gögnum sögð vera 10.000
tonn, og vopnuðu þau með sex 28 cm
orrustuskipafallbyssum sem komið
var fyrir á tveimur fallbyssuturnum.
Bandamenn gátu ekkert aðhafst,
Þjóðverjar höfðu jú samkvæmt
þeirra bestu vitund ekki brotið nein
ákvæði samningsins. Fallbyssurnar
stóru gerðu það að verkum að ekki
var hægt að flokka hin nýju skip sem
beitiskip en á sama tíma voru skipin
ekki nógu stór til að teljast orrustu-
skip. Var því búinn til milliflokkur
sem Þjóðverjar kölluðu Panzer-
schiffe, eða brynskip. Bretar kölluðu
skipin þó alltaf vasaorrustuskip.
Áður en Þjóðverjar réðust inn í
Pólland höfðu þeir sent herskip og
vopnuð kaupskip út á Atlantshaf. Til-
gangurinn var að stunda þar sjórán
og herja á varnarlítil skip Breta.
Skemmst er frá því að segja að skip-
um þessum tókst ósjaldan að valda
miklum usla með tilheyrandi tjóni.
Eitt þessara skipa var Graf von Spee
og í brúnni var Hans Langsdorff.
Graf Spee veiddi vel á Atlantshafi
fyrstu þrjá mánuði stríðsins, sökkti
alls níu breskum kaupskipum. Lengi
þurfti breska flotastjórnin að sætta
sig við að hlusta á neyðarsendingar
frá skipum sem orðið höfðu á vegi
Graf Spee án þess að geta brugðist
við. Út frá þessum sendingum tókst
Bretum með tíð og tíma að afmarka
svæði sem líklegt var að Graf Spee
héldi sig á. Fór kastljósið þá að bein-
ast að La Plata-flóa í Suður-
Ameríku. Ræst var út deild breska
flotans sem sendi beitiskipin Exeter,
Ajax og Achilles. Bryndrekarnir
fjórir mættust svo við mynni flóans
hinn 13. desember 1939.
Allt sett í botn með hlaðin vopn
Kl. 5.30 að morgni 13. desember
komu sjónpóstar Graf Spee auga á
möstur í fjarska. Hans skipherra var
þess fullviss að um væri að ræða
fylgdarskip fyrir skipalest sem hann
hafði skömmu áður fengið vitneskju
um. Um 20 mínútum síðar kom hið
rétta í ljós; Graf Spee hafði siglt fram
á þrjú beitiskip óvinar. Með vindling
í munnvikinu gaf Hans skipverjum
sínum skipun um að búa sig undir
vopnuð átök. Vélar Graf Spee voru
þá þandar til hins ýtrasta og stefnan
sett beint á Bretana. Hafa ber í huga
að þýska skipið hafði mikla yfirburði
á við bresku skipin og átti að geta
sökkt þeim öllum. Það var jú bæði
með mun öflugri fallbyssur og betri
brynvörn. Þetta vissi Hans. Eins
vissi skipherrann að bresku skipin
hefðu getað lagt á flótta, haldið sig
utan færis fallbyssuturna Graf Spee
og kallað eftir aðstoð. Í ljósi þessa
var ákvörðunin tekin, átök blöstu nú
við og fjarlægðin á milli fylkinga
minnkaði hratt.
Bretarnir voru búnir undir átök og
beygði Exeter þegar til norðvesturs
á meðan Ajax og Achilles beygðu til
norðausturs. Tilgangurinn var að
umkringja Graf Spee og neyða fall-
byssuturna Þjóðverja til að skjóta í
ólíkar áttir. Kl. 6.17 rauf greifinn
þögnina og hóf að senda Exeter
dauðakveðjur með aðalfallstykkjum
sínum á meðan minni fallturnar ein-
beittu sér að Ajax. Segja má að það
hafi verið misráðin ákvörðun hjá
skipherranum að ráðast á fleiri en
eitt skotmark í einu. Betra hefði ver-
ið að sökkva þeim einu á fætur öðru.
Exeter svaraði árásinni kl. 06.20 og
Ajax mínútu síðar. Achilles beitti
fallstykkjum sínum kl. 06.24. Fjar-
lægðin á milli fylkinga var nú um
18.000 m. Graf Spee kipptist við í
hvert sinn sem öflugar byssurnar
geltu í átt að Bretum og gengu mikl-
ar gusur yfir greifann þegar skot-
hríðinni var svarað. Staða Þjóðverja
var nú orðin þröng og ljóst að mót-
staðan var öflugri en gert var ráð
fyrir. Á stjórnborða blasti strand-
lengjan við og sjórinn grunnur allt í
kringum Þjóðverjana. Hans gaf
mönnum sínum nýja skipun, nauð-
synlegt var nú að snúa stöðunni við
og það fljótt – miðið nú öllum falls-
tykkjum á Exeter! Eftir þetta varð
Þjóðverjum vel ágengt og fékk Ex-
eter á sig þung högg. Brú skipsins
varð fyrir skotum með tilheyrandi
mannfalli og eyðileggingu. Ekki leið
á löngu áður en fjórar af sex fall-
byssum Exeter skemmdust sem og
skotbúnaður fyrir eftirlitsflugvélar.
Á sama tíma skutu Ajax og Achilles í
sífellu á Graf Spee. Skömmu síðar
beit greifinn frá sér og eyðilagði loft-
skeytastöð Achilles. Þegar hér var
komið sögu loguðu eldar svo gott
sem stjórnlaust um borð í Exeter,
slagsíða orðin talsverð, nær allar fall-
byssur óvirkar og mannfall mikið.
Talsverðar skemmdir höfðu einnig
orðið um borð í Graf Spee, m.a. á
miðunartæki aðalfallstykkja. Hans
skipherra hafði þó takmarkaðar
áhyggjur af því. Hans helsti ótti nú
var að Ajax og Achilles væru að
koma sér í skotstöðu fyrir tundur-
skeytaárás. Nú mátti engan tíma
missa. Koma þurfti Graf Spee í skjól.
Ný skipun heyrðist í brúnni; beitið
reykskyggingu! Greifinn hvarf því
næst sjónum Breta og lagði á flótta
með stefnu í norðaustur. Á sama
tíma dró Exeter sig til hlés, skipið
var orðið alvarlega laskað. Ajax og
Achilles héldu hins vegar eltingar-
leiknum áfram og sigldu inn í reykj-
armökkinn á eftir greifanum. Ajax
sigldi inn í skotlínu Graf Spee sem
þá eyðilagði báða afturskotturna
breska skipsins. Þjóðverjarnir
hertu enn á flóttanum og beittu
reykvél á ný. Bretum tókst þó að
koma nokkrum skotum á Graf Spee
og skemmdu annan skotturninn að
aftan. Sprengikúla hitti einnig
skrokk Graf Spee og setti á hann
gat sem var um þrír metrar í þver-
mál.
Um kl. 7.40 voru Bretar að verða
skotfæralausir og skip þeirra mikið
skemmd. Yfirmaður deildarinnar
gaf því skipun um að hætta elting-
arleiknum og reyna fremur tundur-
skeytaárás síðar í skjóli myrkurs. Á
sama tíma hélt Graf Spee inn til
Montevideo, höfuðborgar Uruguay,
til viðgerðar. Skemmdir voru víða,
m.a. á tundurskeytageymslum, vist-
arverum áhafnar, brúnni, björg-
unarbátum og vopnalyftu. Þá höfðu
á fjórða tug sjóliða týnt lífi.
Stjórn Uruguay fyrirskipaði
Hans skipherra að yfirgefa landið
innan þriggja daga, annars yrði
Graf Spee kyrrsett. Vísuðu stjórn-
völd með þessu til hlutleysisstefnu
sinnar. Þjóðverjar voru mjög ósáttir
og sögðu þrjá daga ekki nægja til
viðgerða, minnst tvær vikur þyrfti
til. Eftir komuna til Montevideo
voru látnir sjóliðar jarðaðir að her-
mannasið og særðir fluttir undir
læknishendur. Átökin og eltingar-
leikurinn var nú orðið að heimsfrétt
og kepptust blöðin um að lýsa því
sem gerst hafði og spá fyrir um
framtíðina. Héldu sum blöð því fram
að greifanum myndi berast hjálp.
Breskur blekkingarleikur
Flotamálaráðunautur Bretlands í
Buenos Aires sá fram á að eitthvað
yrði til bragðs að taka. Ekki væri
ráðlagt að leyfa Graf Spee að sleppa
út á Atlantshafið að nýju. Ekki þótti
þó ráðlagt að skipa Bretunum aftur
gegn Graf Spee, skipin væru einfald-
lega of löskuð eftir fyrri viðureign.
Nálægasta breska herskipið var
flugmóðurskipið Ark Royal, en það
var í nærri 5.000 km fjarlægð – allt of
langt í burtu til að geta stöðvað flótt-
ann. Blekkingarleikur var því eina
ráðið. Flotamálaráðunauturinn lét
það berast út að öflug bresk flota-
deild væri nú komin til La Plata-flóa í
þeim tilgangi einum að eyða þýska
skipinu. Ekki leið á löngu þar til
þýska leyniþjónustan heyrði af þessu
og lét boð þess efnis berast til Hans
skipherra. Treystandi leyniþjónust-
unni sá hann einungis einn kost í
stöðunni.
Til að forða skipi sínu frá kyrr-
setningu og áhöfninni frá vísum
dauða í kjölfar átaka við heila flota-
deild ákvað skipherrann að taka
nokkra af sínum helstu mönnum um
borð í Graf Spee og sigla því á La
Plata-flóa. Dagurinn var 17. des-
ember 1939. Um 20 þúsund manns
fylgdust með þegar bryntröllið sigldi
frá landi og var hópurinn viss um að
Þjóðverjar myndu taka slaginn við
bresku skipin. En það gerðist ekki.
Þess í stað voru botnhlerar Graf
Spee opnaðir og eldur lagður að.
Vasaorrustuskipið brann í tvo daga
þar til það lagðist loks í gröf sína.
Áhöfnin var síðar flutt til Argentínu
þaðan sem hópurinn hélt aftur til
Þýskalands með kaupskipum. Hans
Langsdorff fylgdi ekki áhöfn sinni,
þess í stað hélt hann upp á hótel.
Klæddur í einkennisbúning sinn og
skreyttur heiðursmerkjum lagðist
Hans á hinn gamla keisaralega flota-
fána og skaut sig. Hans Langsdorff
lést 20. desember 1939, 45 ára að
aldri. Með sjálfsvígi sínu vildi hann
koma í veg fyrir að skömm félli á skip
sitt og fána. Berlín var þó á annarri
skoðun. Nafn skipherrans var svert
og fékk Hans yfir sig útskúfunardóm
af hendi nasistastjórnarinnar, en
fram til þessa dags hefur Hans
Langsdorff ekki fengið uppreist æru.
Greifinn sem lagðist í vota gröf
- Vasaorrustuskipið Admiral Graf von Spee var fyrsta herskipið sem Þriðja ríkið missti í seinni
heimsstyrjöld - Áhöfnin sá sjálf um að sökkva eigin skipi eftir klókan blekkingarleik Breta
Útför Skipherrann sést hér fyrir miðju hvar hann kveður fallna félaga úr orrustunni á La Plata-flóa. Er hann sá eini sem ekki heilsar að hætti nasista.
Altjón Graf Spee sést hér brenna eftir aðgerðir áhafnarinnar.
N Ý F O R M
H Ú S G A G N A V E R S L U N
Strandgötu 24 | 220 Hafnarfjörður | Sími 565 4100 | nyform.is
Mikið úrval af HVÍLDARST
með og án rafmagns lyftibú
Komið og
skoðið úrvalið
ÓLUM
naði
Skannaðu kóðann
til að lesa ítarlegri
umfjöllun