Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2010, Síða 68

Múlaþing
mannvirkja, býla eða hjáleiga hafa orðið að
víkja fyrir nútíma búskaparháttum eða seinni
tíma framkvæmdum. Sökum þessa eru fáar
sýnilegar tóftir eða aðrar minjar um fomleifar
frá fyrstu tíð byggðar á þessum slóðum. Án
efa liggur enn fjöldi minja óhreyfður í jörðu
á bæjarstæðum og í túnum sem vom í notkun
fram á 20. öldina, eða eru enn í fullri notkun,
en rannsóknir slíkra minja eru tímafrekar og
flóknar.
Tilgangur fornleifarannsóknarinnar sum-
arið 1999 var hinsvegar fyrst og fremst sá að
kanna, á sem einfaldastan hátt, aldur og eðli
nokkurra mannvirkja sem talin hafa verið til
elstu mannvirkjaleifa á svæðinu frá Norð-
fjarðamípu að Gerpi og sem lítt eða ekki hafði
verið hreyft við eftir að mannvirkin fóru úr
notkun. Valdir voru fimm staðir, tveir í Norð-
firði, Ásmundarstaðir í landi Kirkjubóls og
Selhraun í Haga, Bæjarstæði á Barðsnesi og
Fífustaðir og Þorljótsstaðir í Sandvík.
Allir staðimir eiga það sammerkt að engar
heimildir eru til um hvenær þeir voru í byggð
eða þá sem þar bjuggu en þó tengjast þjóðsögur
tveimur þeirra, Ásmundarstöðum og Bæj-
arstæði. Ásmundarstaða er getið í Þjóðsögum
Jóns Árnasonar og Sigfúsar Sigfússonar og
á þar að hafa verið kirkjustaður til forna.5
Þjóðsagan um Bæjarstæði ætlar að þar hafi
upprunalegt bæjarstæði Barðsness verið.6
Fífustaða og Þorljótsstaða (einnig nefnt
Kverk af heimamönnum) er getið í eyðibýla-
skrá Olaviusar frá 1776.7 Frekari heimildir
eru ekki til um þessa staði en Olavius segir þá
báða hentuga til enduruppbyggingar, þó þyrfti
að þurrka upp land á Fífústöðum. Staðina sem
skoðaðir voru er að fmna í fomleifaskráningu
5 Jón Arnason: Islenzkar þjóðsögur og œvintýri, nýtt safn III,
Reykjavík 1955, bls. 555-7. Islenskarþjóðsögur ogsagnir, safnað
hefur og skráð Sigfus Sigfússon. Ný útg. II, Rvíkl982, bls. 85-90
og VI, Reykjavík 1986, bls. 126-129.
6 Bjöm Bjamason: Sagnakver II. ísaljörður 1903, bls. 67-75.
7 Ólafur Olavius, Ferðabók II, Reykjavík 1965, bls. 143.
Norðijarðar eftir leiðbeiningu Hálfdans Har-
aldssonar fyrrverandi skólastjóra á Kirkjumel.
Uppgröfturinn leiddi í ljós á báðum stöðum
að þar hefur verið búið fram á 15. öld, en ekki
var hægt að fullyrða um upphaf byggðar.
Tóftanna undir Selhrauni er hvergi getið
í heimildum. Efst eru vel greinanlegar beit-
arhúsa- eða seltóftir en ummerki á staðnum
benda til þess að þar hafí verið byggt upp á
sama stað um langt skeið. Heimildir nefna tvær
hjáleigur frá Nesi, Gjögur8 og Neshjáleigu9 en
staðsetning þeirra er ókunn. Vera kann að tóft-
imar standi á rústum annars hvors þessa býlis.
I örnefnalýsingu Guðmundar Magnússonar10
eru tóftimar nefndar „Nessel“ og benda bæði
útlit tófta og örnefnið til þess að þama kunni
að hafa verið haft í seli. Ekki var skorið úr
þessu með rannsókninni en einungis var hægt
að fullyrða að efsta tóftin hafí verið komin úr
notkun nokkru fyrir 1875 og að vísbendingar
vom um mannvist undir henni.
Könnunin sumarið 1999 var mjög tak-
mörkuð að því leyti að aðeins vora grafnir
skurðir, flestir mjög stuttir og yfirleitt í tún-
garða og/eða veggi tótta utanverða. Túngarðar
eru ákjósanlegir til rannsókna því að þeir eru
gjarnan endurhlaðnir á meðan byggð er á
stöðunum sem þýðir að þeir sýna hvað fyllsta
búsetusögu án þess að fara þurfi í flókinn
uppgröft. Skurðimir voru sjaldan látnir taka
til bygginga að innan. Ástæða þess var sú, að
tilgangur rannsóknarinnar var að leitast við
að komast að tímasetningu byggðar og tjölda
byggingarskeiða án tímafreks uppgraftar. Ef
grafíð hefði verið í hús innanverð hefðu verið
mun meiri líkur á að koma niður í hrun úr
veggjum og flóknari mannvistarlög sem hefði
8 Ólafur Olavius, Ferðabók II, Reykjavík 1965, bls. 143.
9 Ögmundur Helgason, NorðQarðarsaga I: Frá upphafi byggðar
til 1895, Reykjavík 2006, bls. 36.
10 Guðmundur Magnússon: Örnefnalýsing Sandvíkur, Barðsness-
lands, Gerðis- og Gerðisstekkslands, Stuðlalands, Viðjjarðar
sunnan að Viðfarðará, Norófarðarnípu að Auralæk og Nes-
kaupstaðar. Örnefnastofnun.
66