Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2010, Blaðsíða 86

Múlaþing
fram á 18. öld. Þá var litið á ísland sem eitt
svæði af mörgum innan danska konungs-
ríkisins.5 Þær hugmyndir, sem ræddar voru
um breytingar í atvinnumálum í dönskum
og norskum sveitum, komu einnig fram á
Islandi og voru í nánum tengslum við þær
hagrænu hugmyndir sem menn gerðu sér
ytra um hvað myndi leiða til sóknar og efl-
ingar. Stærstu aðgerðimar voru á vegum hinna
svokölluðu Innréttinga, allsherjarviðreisnar
í atvinnumálum landsins um miðja 18. öld.
Ahugavert er að sjá hversu svæðisbundin
hagstjórnarstefnan var og hversu misjafnt
það var hvaða hlutverki einstök svæði innan-
lands, sem og innan konungsríkisins, áttu að
þjóna.6
Ullarvinnsla og útflutningur ullarvara
fyrri alda snerist einkum um þrennt; vefnað,
prjónaskap og garnspuna. Á ákveðnum tíma-
bilum var einnig nokkuð um að ull væri flutt
út óunnin frá Islandi.7 Það er einkum vefn-
aðurinn sem yfirvöld innanlands sem utan
höfðu áhuga á að byggja upp og töldu að
sóknarfæri fælust í. Nokkur áhersla var einnig
lögð á garnspuna þegar kom fram undir lok
18. aldar. Þeir sem skrifuðu konungi um skoð-
anir sínar á framfaramálum voru jafnan sama
sinnis. Prjónaskapur var á jaðri áhugasviðs
yfirvalda að þessu leyti, þótt hundruð þús-
5 Ole Feldbæk: Danmarks akonomiske historie 1500-1840. Hem-
ing 1993. 104-105. - Ole Feldbæk: „Vækst og reformer. Dansk
forvaltning 1720-1814“. Dansk forvaltningshistorie. I. Stat,
forvaltning og samfund. Fra middelalderen til 1901. Kobenhavn
2000. 332-335.
6 Um þetta hef ég fjallað nokkuð í ritinu: Hrefna Róbertsdóttir:
Wool and Society. Manufacturing Policy, Economic Thoughtand
Local Production in 18th-century Iceland. Centrum för Dan-
marksstudier 21. Gothenburg 8c Stockholm 2008. 369-380.
Sérstaklega er Qallað um þróun ullarvinnslu á tveimur svæðum
landsins, annars vegar á Suðvesturlandi og hins vegar á Norð-
vesturlandi, sjá 229-357. Nánar verður rætt um ákveðna þætti
varðandi Norðausturland hér aftar.
7 Hagskinna. 416-429.
unda para af sokkum og vettlingum væru
flutt út árlega, m.a. til notkunar fyrir hermenn
konungs. Prjónaskapurinn lifði því sínu lífi
áfram til hliðar við viðreisnaráform í vefnaði.
Stofnun vefsmiðja kom fram sem eins konar
allsherjarlausn í augum flestra sem skrifuðu
um hagrænar breytingar og framfarir allt frá
miðri 17. öld og fram eftir 18. öldinni. En
þótt margir legðu orð í belg, leiddi það lítt
til framkvæmda frá miðri 17. öld, þegar hug-
myndir Vísa-Gísla Magnússonar voru lagðar
fram, þar til um 1750 þegar Innréttingarnar
svokölluðu voru stofnaðar til þess að standa
að allsherjarviðreisn landshaga á íslandi.8
Á þessum tíma var löngum talið að prjón-
lesútflutningur væri vandaðri frá sláturhöfnum
norðan- og austanlands en frá fiskihöfnum
sunnan- og vestanlands. En á tímum einokun-
arverslunarinnar skiptust útflutningshafnir
landsins upp eftir því hverjar meginútflutn-
ingsvörur þeirra voru. Það birtist einnig í
sérstöku verðlagi á útflutningsvörum þessara
hafna allt fram undir 1776: prjónlesreikn-
ingi og fiskireikningi. Ullarvörurnar voru
almennt taldar verðmeiri austanlands og þóttu
betri vara.9 Þessar vísbendingar vöktu áhuga
minn á að kanna nánar ullarvinnslu á Austur-
landi, svæði þaðan sem hagtölur og samtíma-
heimildir staðfesta að hafi flutt út verðmesta
8 Gunnar F. Guðmundsson: „Inngangur“. Jarðabréffrá 16. og 17.
öld. Utdrœttir. Kaupmannahöfn 1993. xix- xxxiv. - Hrefna
Róbertsdóttir: „Aætlun um allsherjarviðreisn íslands 1751-52“.
Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þess. 5. Reykjavík 1996.
29-54. - Hrefna Róbertsdóttir: Landsins forbetran. Innrétting-
arnar og verkþekking í ullarvefsmiðjum átjándu aldar. Sagn-
fræðirannsóknir 16. Reykjavík 2001. 24-41.
9 Sjá m.a.: Jón J. Aðils: Einokunarverzlun Dana á íslandi 1602-
1787. 2. ljóspr. útg. (1. útg. 1919) Reykjavík 1971. 393-396,
500-506.
84