Litli Bergþór - 01.06.2022, Blaðsíða 46

46 Litli-Bergþór
Guðmundssyni frá Bergsstöðum að um að árið 1880
hafi í fyrsta sinn verið farið með fráfærulömb inn
yfir Hvítá, sem heimtust öll um haustið „væn eins og
dilkar“. Eftir það varð algengara að bændur rækju
lömb og seinna dilkær innyfir og þá var byrjað að gera
þangað fjallskil að frumkvæði hreppsyfirvalda.
Á fyrri hluta síðustu aldar, fyrir daga mæðiveikinnar,
(sem kom til landsins 1933 og var útrýmt með
niðurskurði 1951), var fyrstu leit inn yfir Hvítá að
nokkru leyti skipt í tvennt: Gránunesleit (24 menn)
og Seyðisárleit (7-10 menn). Í Sunnlenskum Byggðum
bls 36 segir að þá komu fyrst 3-4 Húnvetningar í
Gránunes og smöluðu með Tungnamönnum Kjölinn
sunnanverðan. Einnig komu nokkrir Hreppamenn í
Gránunes og var fé Húnvetninga og Hreppamanna
dregið þar úr. Seyðisárleitarmenn (og einnig tveir
Hreppamenn síðar) fylgdu svo Húnvetningum með
sitt safn norður að Seyðisá og smöluðu í leiðinni
norðanverðan Kjöl og Biskupstungur norður að
Blöndu. Frá 1921 smöluðu þeir einnig Blöndutök og
Svörtutungur ásamt Húnvetningum. (19) Tók þetta
tvo daga. Við Seyðisá var fé Sunnlendinga svo dregið
úr norðanfénu og það rekið í striklotu suður Kjöl og
í „gömlu“ Tungnaréttir á rúmlega tveimur dögum.
Voru komnir þar um miðjan dag á réttadaginn. - Þar
hefur verið haldið vel á spöðum og hlýtur fé að hafa
verið léttrækara í þá daga en það er nú! - Gránuness
leitarmenn smöluðu aðra hluta afréttarins og komu
með það fé til byggða fyrir réttadag.
Fyrir fjárskiptin 1951-1952 fór hver fjallmaður
með sitt trúss, þ.e. mat og hlífðarföt á trússhestum
og menn bjuggu í tjöldum eða litlum torfkofum.
Það gat því oft orðið kalt og slarksamt á fjalli.
Ferðafélagsskálarnir í Hvítárnesi, (byggður 1930),
á Hveravöllum (1937), í Þjófadölum (1939) og við
Einifell (1942) bættu aðstöðu fjallmanna mikið.
Seyðisárleit lagðist af 1936, eins og Tómas Tómasson
í Helludal segir frá í grein sinni „Síðasta fjallferðin
að Seyðisá 1936“ (5) og Einar Gíslason í grein sinni
„Æviminningar úr fjallferðum“ 1917-1936 (16).
Til þess að verjast mæðiveikinni og eins garnaveiki
sem upp kom í Hreppnum um svipað leyti, voru settir
verðir á afréttinn sumarið eftir, sem áttu að varna fé
að fara á milli landshluta. Tómas var einn varðanna
á Kili sumarið 1937 og var þetta „þrotlaus rekstur
sitt á hvað“ segir hann. Þau ár sem varðmenn voru
á Kili, 1937-1955, höfðu sunnanmenn tjaldbúðir
norðan Hveravalla, vestan við ána Þegjanda nálægt
ármótum Seyðisár. Við Blöndu voru einnig verðir úr
Húnavatns- og Skagafjarðarsýslum. Auk Tómasar
sinntu fjárvörslu á Kili m.a. þeir Sveinn Kristjánsson
á Bergsstöðum, seinna Drumboddsstöðum, Húnbogi
Hafliðason frá Hjálmsstöðum, Helgi Indriðason í
Ásatúni, seinna Laugarási og fleiri. Teitur Eyjólfsson
frá Eyvindartungu var yfirmaður varðmanna sem
framkvæmdastjóri Sauðfjárveikivarna (5), (9), (10),
(20).
Varðmenn höfðu litlar fréttir úr byggð, því kom það
Tómasi á óvart þegar hann einn dag var að reka fé í
suður frá Blöndukvíslum snemma í ágúst, að hann sá tvo
vörubíla silast norður melana norður af Fjórðungsöldu.
Óvanaleg sýn á þessum slóðum. Þar reyndist vera
girðingaflokkur á vegum yfirvalda á ferð, sem átti að
setja upp girðingu á hluta varðlínunnar á Kili, frá
Blöndu, yfir Biskupstungur fyrir norðan Dúfunefsfell
og vestur yfir Djöflasand í Langjökul. Girðingarefnið
var flutt inneftir á vörubílum, en vegavinnuflokkurinn
sem átti að ryðja braut inn til Hveravalla var aðeins
kominn suður undir Fjórðungsöldu, svo Tómas
var fenginn til að aðstoða bílstjórana við að finna
heppilega leið fyrir vörubílana að girðingarstæðinu.
Varð slóð þeirra að hluta til grunnur að þeim Kjalvegi
sem enn liggur að Hveravöllum.
Við þessar aðgerðir allar lagðist sundurdráttur
fjár í Gránunesi og við Seyðisá af og árið 1940 var
smalatilhögun breytt, þannig að fjallmenn fóru allir,
30 að tölu, inn að Hveravöllum og smöluðu þaðan
suður frá girðingunni (19).
En ekki tókst að verjast mæðiveikinni og var allt
fé skorið niður eftir fjallferð haustið 1951 og nýtt fé
tekið 1952 og 1953. (14)
Árin fyrir niðurskurð var sauðfjárveikivarnar-
girðingin endurnýjuð, flutt suður fyrir Dúfunefsfell
og girt áfram suðaustur með Blöndu, í Blöndujökul
í Hofsjökli. Eftir aldamótin 2000 var svo vesturendi
girðingarinnar lengdur vegna þess að Langjökull hefur
hopað, og girt yfir Hundadalina vestan Þjófadalafjalla.
Nær girðingin því enn milli jökla á Kili.
Árið 1935 var sett brú á Hvítá við Hvítárvatn.
Fyrir þann tíma þurfti að sundleggja féð yfir Hvítá, og
var það rekið í ána á ferjustaðnum skammt ofan við
Áð í Gránunesi.