Litli Bergþór - 01.06.2022, Blaðsíða 36

Í sumar verða liðin 45 ár
frá því er hellirinn Halur
fannst í Lambahrauni.
Vaskir piltar úr Tungunum
voru við girðingavinnu á
vegum Landgræðslunnar
sumarið 1977 og einn þeirra var Ómar
Sævarsson frá Heiðmörk í Laugarási
sem er helsti heimildarmaður minn
um fund hellisins. Hann fékk hjálp frá
fyrrum vinnufélaga til upprifjunar á
þessum atburði.
Lambahraun er í raun gríðarstór
gosdyngja en hún ber eiginlega ekkert
annað nafn en nafn hraunins sem
frá henni hefur runnið. Staðsetning
Lambahrauns, suður af Langjökli,
markast nokkurn veginn af Hagafelli,
Hlöðufelli, Högnhöfða, Sandfelli og
þaðan rann hraunið suðvestur með
Bjarnarfelli, norðan Hlíðabæja, vestur
undir Brúará við Efstadalsfjall. Ýmsir
afmarkaðir hlutar hraunsins bera önnur
nöfn, svo sem Svínahraun, Innhraun og
Úthlíðarhraun. Má segja að dyngjan sé
svo stór að hún sjáist ekki því hún er svo
víðáttumikil og flöt að dyngjulögunin
sést einungis í mikilli fjarlægð. Hraunið fer samt sem
áður ekki framhjá neinum.
Næsta dyngja fyrir vestan, Skjaldbreiður, er hins
vegar greinileg dyngja enda mun hærri. Dyngjur hafa
gíg í miðju og heitir gígur Lambahrauns og nánasta
umhverfi hans Eldborgir. Hraunin úr Eldborgum sem
runnið hafa einhverntíma á þúsund ára tímabili, frá því
fyrir um 3000 til 4000 árum síðan, eru u.þ.b. 200 km2
og magn þeirra er talið vera 6 – 8 km3.
Helsti fundarstaður hella er í dyngjuhraunum og
það helgast af því að í dyngjugosum er hraunflæðið frá
toppgígnum jafnan lítið á yfirborði en þunnfljótandi
hraunbráðin rennur þess í stað neðanjarðar í gegnum
göng. Þegar innstreymið í hraunrásina stöðvast svo á
endanum þá stendur tóm rásin eftir með þaki yfir og
hraunhellar myndast, sumir mjög langir.
Fáir hraunhellar hafa fundist í Lambahrauni,
þrátt fyrir góð skilyrði til hellasmíði og segir Gísli
Sigurðsson í bók sinni, Fjallajarðir og framafréttur
Biskupstungna, að ætla megi að þeir stærstu séu
enn ófundnir og að mikill foksandur í hrauninu
hefti hellakönnun. Meðal þeirra hella sem fundist
hafa í Lambahrauni eru m.a. Halur, Hrauntúnshellir,
36 Litli-Bergþór
Miðhúsahellar, þ.m.t. Þorsteinshellir og sá sem er
þeirra þekktastur, Jörundur.
Það sem vekur yfirleitt mesta athygli í hraunhellum
eru dropsteinar og hraunstrá sem myndast hafa þegar
afgangsbráð drýpur inn í hellinn úr lofti og veggjum
eftir að hraunstreymi er að mestu leyti hætt og storknun
hellsins langt komin. Hraunmyndanir í hellum eiga
það sameiginlegt að vera viðkvæmar og þola margar
þeirra ekki minnstu snertingu án þess að brotna.
Hellar haldast oftast óbreyttir í árþúsundir eða þar til
ferðafólk tekur að leggja leið sína í þá. Dropsteinar
og aðrar hraunmyndanir hafa verið brotnar niður og
fjarlægðar í mörgum hellum landsins.
Björn Hróarsson jarðfræðingur lýsir Jörundi á
þennan hátt í bók sinni Hraunhellar á Íslandi:
Á hellisveggjum ægir saman öllum regnbogans litum
þó mest beri á sterkum rauðum og gulum litum…
Litirnir stafa flestir af oxun járnsins í hrauninu og
hafa efnahvörfin gengið hraðast við sprungur og
aðrar glufur í veggjum hellisins. Innstu hundrað
metrar Jörundar eru þaktir dropsteinsmyndunum.
Lengstu dropsteinarnir eru yfir metri á hæð en
þúsundir steina eru yfir hálfur metri á hæð.
Jörundi var lokað stuttu eftir að hann fannst og
það hefur vafalaust bjargað honum frá skemmdum en
Björn Hróarsson taldi hellinn vera einn glæsilegasta
hraunhelli jarðarinnar.
Hver er þessi Halur?
Hjónin frá Haukadal, Kristín Sigurðardóttir og Greipur Sigurðsson, kíkja niður í hellinn Hal
glaðbeitt á svip.