Andvari - 01.01.2017, Side 27

26 GUNNAR F. GUÐMUNDSSON ANDVARI
tíð mjög áhugasamur um fornleifafræði, einkum þar sem minjar fund-
ust um forna verslunarstaði, enda tengdust þeir öðru helsta rannsókn-
arsviði hans, eins og síðar verður vikið að. Oft var hann ekki í rónni
fyrr en hann hafði sjálfur kannað aðstæður.51 Í þeim kennslubókum og
yfirlitsritum sem hann samdi síðar á ævinni um sögu Íslands er stað-
háttum og fornleifum jafnan gerð verðug skil.
Björn Þorsteinsson lét aldrei hneppa sig til langframa í fjötra ákveð-
innar hugmyndafræði. Hugur hans leitaði víða fanga, og hann gat ýmist
verið strangfræðilegur eða leiftrandi fjörugur, þegar hann fjallaði um
sögulegt efni. Persónusaga á ef til vill ekki upp á pallborðið hjá þeim
sem vilja fylgja leiðarstjörnu sögulegrar efnishyggju, og Björn setti
henni ströng skilyrði til þess að hún yrði tekin gild sem sagnfræði. Það
væri ekki vænlegt að fylgja leiðum persónusögunnar til að leita skýr-
inga á veigamiklum vandamálum eða þröngva atburðum upp á ákveðin
nöfn í anda persónudýrkunar. Björn virðist hafa verið þeirrar skoðunar
að ævisaga sem fræðirit hafi því aðeins átt rétt á sér að hún fjallaði um
manninn sem einstakling, bæði í sálfræðilegum skilningi og félagsleg-
um, í víxlverkan manns og samfélags, auk þess sem rækileg rannsókn á
ævi fólks af sem flestum stéttum gæti aukið skilning okkar á aldarfari
fyrri kynslóða.52 Í þessum anda skrifaði hann bók um ævi Marcellusar
Skálholtsbiskups, „furðulegs ævintýramanns“, sem að sögn höfundar
var afsprengi alls konar þjóðfélagsafla á því mikla grósku- og breyt-
ingaskeiði sem fimmtánda öldin var á Vesturlöndum.53 En ekki hvað
síst hefur það laðað Björn að ævintýramanninum Marcellusi biskupi
að hann hafði alla tíð mætur á mönnum sem fóru ekki alltaf alfaraleið,
voru djarfir, nýjungagjarnir og frumlegir í hugsun og verki, hvort sem
í því fámenna liði voru bannfærður biskup í Skálholti, hreindýrabóndi
á Grænlandi eða einyrkinn afi hans á Grímstunguheiði.54
Ævintýri Marcellusar og yfirlitsritin tvö voru aðeins hliðargreinar
í fræðistarfi Björns. Í bókinni Íslenzka skattlandið má sjá þess glögg
merki að hann fer nokkuð hratt yfir efnið í síðustu köflunum. Það kom
ekki til af góðu. Frumrannsóknir skorti tilfinnanlega í sögu síðmiðalda
hér á landi. Í því efni voru þetta hinar „myrku miðaldir“. Rannsóknir
Björns og skjalaleit í Lundúnum veturinn 1948–1949 höfðu leitt hann
inn á slóðir enskra sæfara sem sigldu hingað til lands á 15. öld og
opnað honum betri sýn inn í veröld þessa tímabils í sögu Íslands. Á
næstu árum notaði hann hverja lausa stund til að vinna úr þessum
heimildum. Síðmiðaldir urðu sérsvið hans.