Andvari - 01.01.2017, Síða 32

ANDVARI BJÖRN ÞORSTEINSSON 31
Yfirlitsrit um sögu Íslands
Bækurnar tvær, Íslenzka þjóðveldið og Íslenzka skattlandið, voru
skrifaðar út frá tilteknum pólitískum sjónarhóli og þess vegna ann-
mörkum háðar, sérstaklega sem handbækur eða til kennslu. Þar að
auki var Björn sífellt að endurskoða fyrri hugmyndir og fá nýja sýn á
söguna, svo að hann taldi fulla þörf á að taka þráðinn upp að nýju og
halda áfram þar sem frá var horfið. Afraksturinn var Ný Íslandssaga.
Þjóðveldisöld sem kom út árið 1966.
Þetta nýja ritverk var hugsað bæði til kennslu og sem „handbók í
sögu íslenzka þjóðveldisins“. Byrjað er á því að kynna hugtakið saga
og helstu hjálpargreinar hennar, og síðan beitir höfundur sömu aðferð
og í fyrri bók sinni um íslenska þjóðveldið, lýsir jarðmyndun og nátt-
úrufari Íslands í aldanna rás, þar til fyrstu landnemarnir stíga á land
og sögulegur tími hefst. Þessa aðferð réttlætir höfundur með þeim
rökum að íslensk þjóðarsaga sé svo „samofin og ákvörðuð af vettvangi
atburðanna, að hún verður ekki skilin til neinnar hlítar án rækilegrar
þekkingar á náttúru landsins“.74 Í lok bókar kveðst höfundur gera sér
vonir um að geta fylgt henni eftir með öðru bindi sem næði yfir tíma-
bilið frá 1262 til 1550. Það gekk eftir. Árið 1978 kom út Íslensk mið-
aldasaga sem reyndar tekur til alls tímabils fyrra bindis og nær fram
yfir lok siðaskipta. Eins og Björns var háttur endurskoðaði hann ýmis-
legt af því sem hann hafði áður sagt og skrifað. Tímaskeiðin hafa feng-
ið ný heiti. Í stað „þjóðveldisaldar“ er nú komin „goðaveldisöld“ (930–
1262/64) og öld hirðar og aðalsveldis er nú skipt upp í tvö tímabil,
„norsku öldina“ (1264–1400) og „ensku öldin“ (1400–1533). Efnistökin
eru ekki hin sömu í síðara bindinu, jafnvel þó að fjallað sé um sama
efni, en báðar eiga bækurnar það sammerkt að leggja meiri áherslu á
að skilgreina og lýsa innviðum samfélagsins og félagslegu umhverfi
fólksins en að rekja rás atburða og dvelja við stórmenni. Stíllinn er
yfirleitt knappur og afdráttarlaus og einatt hnyttinn:
Það var eins og guð og menn legðust á eitt um það að gera Íslendingum lífið
erfitt eftir siðaskipti, og þeir leituðu sér huggunar í lúterskum rétttrúnaði og
brennivíni sem barst fyrst til landsins á 16. öld. Til samræmis við aldarfarið
eru passíusálmar og píslarsaga geðtruflaðs prests klassik íslenskra bókmennta
á 17. öld.75
Tvö önnur yfirlitsrit samdi Björn, annað þeirra ætlað dönskum les-
endum. Það átti sér langan aðdraganda. Árið 1957 fór Björn á sagn-