Fréttablaðið - 03.12.2022, Síða 100

Lárus er háður snuði
eins og aðrir sígarett-
um eða kaffi, notar það
til að friða tómið innra
og til að þrauka.
BÆKUR
Tugthúsið
Haukur Már Helgason
Fjöldi síðna: 453
Útgefandi: Mál og menning
Kristján Jóhann Jónsson
Tugthúsið er söguleg skáldsaga. Í
slíkum verkum er sögulegu tímabili
fylgt, í þessu tilviki er mikið vitnað í
bréf, dagbækur og skýrslur af ýmsu
tagi, en atvik eru tengd með skáld­
skap, gjarnan tilgátum sem brúa bil
milli heimilda, eða þá að getið er í
stærri eyður sögunnar.
Í Tugthúsinu er mikið af tilvitn­
unum í skjöl sem virðast raunveru­
legar heimildir og eru það líklega
oftast, en slík skjöl er hins vegar líka
hægt að semja.
Stundum segir sögumaður bein­
línis að hann gruni hitt og þetta en
geti ekki verið viss.
Efnistökin til fyrirmyndar
Það er mögnuð hugmynd hjá Hauki
Má að nota tugthúsið sem burðarás
þessa ritverks. Hann hvikar aldrei
frá þeirri ætlun sinni og stéttvísin
bregst honum ekki. Bókin er sam­
felld raunasaga fátæks fólks sem var
fangelsað, barið til bana og svelt í
hel.
Glæpir almennings voru oftast að
taka mat ófrjálsri hendi þegar menn
voru að dauða komnir. Fólk fjölgaði
sér stöku sinnum án leyfis og það
vildi ferðafrelsi. „Réttvísin“ svokall­
aða sat um þetta fólk, níddist á því,
drap það viljandi og hélt því frá kjöt­
kötlunum með öllum hugsanlegum
ráðum. Í ljósi tugthússögunnar birt­
ist svo viðbjóðsleg yfirstétt að hroll
hlýtur að setja að venjulegu fólki.
Efnistök Hauks Más eru til fyrir­
myndar í því sem að þessu lýtur.
Nokkrir veikleikar eru á frásagn­
artækni. Í verkinu er sögumaður
sem er mjög laustengdur verkinu
og gerð þess. Hann hefði þurft að
„semja“ miklu betur. Það er nokkuð
algengt í sögunni að umræðuefni
fara af stað án þess að lesandi fái
að vita hver talar eða hvað er að
gerast, nafnafjöldi er mikill og
mörgum sögum fer fram í senn, mis­
mikilvægum og hægt hefði verið að
stytta. Þetta breytir ekki því að hér
er einstæð ritsmíð á ferð og einmitt
þess vegna hefði útgefandinn átt að
leggja vinnu í ritstjórn og aðstoð við
höfundinn.
Kveður við nýjan tón
Skáldsagan Tugthúsið gerist á um
það bil hálfri öld, seinni helmingi
18. aldar og aðeins fram á þá 19.
Margir hafa skrifað um þetta tíma­
bil, bæði skáldskap og fræðirit,
en hér sýnist mér kveða við nýjan
tón. Vonandi taka íslenskir sagn­
fræðingar áskoruninni og fjalla um
þessa bók og þá mynd sem hér er
dregin upp.
Ég segi fyrir mig að ég hef aldrei
haft mikið álit á yfirvöldum þessa
tímabils á okkar fagra landi, en að
embættismenn hafi upp til hópa
verið jafn dæmafá úrþvætti og hér
kemur fram, það vissi ég ekki. Sagan
endar á hundadögum Jörundar og
setur hann í skemmtilegt samhengi
við það sem á undan er gengið. n
NIÐURSTAÐA: Mögnuð lýsing á
fátækt og réttleysi Íslendinga á
seinni helmingi 18. aldar og við
upphaf þeirrar 19. Hagsmuna-
gæslu, fólsku og óþverraskap
yfirvalda lýst af hreinskilni.
Verst er þeirra réttlæti
Snuð er fyrsta skáldsaga
Brynjólfs Þorsteinssonar.
Bókin var innblásin af tísti
sem höfundurinn skrifaði
stuttu áður en hann yfirgaf
hið margumtalaða fuglaforrit
Twitter.
Brynjólfur Þorsteinsson er skáld og
rithöfundur frá Hvolsvelli. Hann
hefur sent frá sér tvær ljóðabækur,
Þetta er ekki bílastæði 2019 og Son
grafarans 2020. Snuð er hans fyrsta
skáldsaga en bókin á sér nokkuð
sérstakan aðdraganda.
„Bókin byrjaði sem tíst, eitthvað
um að það væri svo leiðinlegt að
vera kominn alla leið í vinnuna og
fatta að maður gleymdi snuðinu
sínu heima. Á sama tíma var ég að
lesa bók eftir Milan Kundera sem
heitir Tjöldin, þar talar hann um
skáldskap sem kafar ofan í hyldýpi
brandarans. Sem er að halda áfram
eftir pönslænið þar til það er ekkert
fyndið lengur. Ég tók bara skyndi­
ákvörðun um að helga líf mitt næstu
árin þessum hálfgildings brandara
á Twitter,“ segir hann.
Í kjölfarið kveðst Brynjólfur
hafa tekið ákvörðun um að hætta
á Twitter.
„Ég tók ákvörðun um að eyða
aðganginum mínum og beina öllu
bjánalega dótinu sem ég gerði þarna
á Twitter inn í skáldskapinn. Hún er
ansi hress á köflum, bókin.“
Dagur í lífi Lárusar
Hvað fjallar Snuð um?
„Bókin gerist á einum degi í lífi
fjölskyldu. Það er hann Lárus sem
er að byrja sinn fyrsta vinnudag hjá
S:lausnum, sem er dularfullt tækni­
fyrirtæki með vísindaskáldsögu­
ívafi og er meðal annars að þróa
veruleikahermi í þeim tilgangi að
kortleggja mannssálina svo það sé
hægt að ráðskast með hana. Hann
er að byrja að vinna í þessum veru­
leikahermi þegar hann áttar sig á
því að hann gleymdi snuðinu sínu
heima.“
Spurður um hvaðan snuðþörf
Lárusar stafi segir Brynjólfur:
„Lárus er háður snuði eins og
aðrir sígarettum eða kaffi, notar
það til að friða tómið innra og til að
þrauka. Það kemur honum í tals­
verðan bobba að hafa gleymt því
heima og hefur mjög neikvæð áhrif
á fyrsta vinnudaginn.“
Er þetta eitthvað sem þú kannast
við persónulega?
„Nei, ég hætti á snuði á réttum
tíma, sem betur fer, en maður
þarf oft einhvers konar snuð til að
komast í gegnum daginn. Kexið til
dæmis, ég er mikið í kexinu.“
Finnst börn óhugnanleg
Natan, sonur Lárusar, er mjög sér­
stök persóna. Hann stefnir á að
verða tannlæknir sem fullorðinn
og til að undirbúa sig fyrir það starf
safnar hann tönnum annarra barna.
„Barnæskan er óhugnanlegur
staður og börn eru óhugnanleg,
finnst mér. Ég er kannski einn um
þá skoðun, það er yfirleitt talað um
þau sem frekar æðisleg, en þau eru
illkvittin. Þetta var mér svolítið
hugleikið. Hann kom til mín bara
sem rödd og ég setti mér þá reglu að
skrifa kaflana hans í einni atrennu
og ef ég náði því ekki þá var kaflinn
ekki nógu góður. Þannig að ég var
lengi að koma honum í gagnið,“
segir Brynjólfur og bætir því við að
Natan hafi líklega verið erfiðasta
persónan að skrifa.
Önnur aðalpersóna bókarinnar er
Þrúður, eiginkona Lárusar, sem er á
leiðinni á prestastefnu án þess þó að
vera prestur.
„Hún er menntaður djákni en
starfar samt ekki við það. Djáknar
mega mæta á prestastefnu og þetta
er fyrsta prestastefnan eftir emb­
ættistöku nýs biskups, Friðriku,
sem er eins konar auglýsingastofu­
biskup. Þjóðkirkjan hefur tekið
Framsókn til fyrirmyndar í bókinni
og reynt að endurskilgreina sig fyrir
nýja tíma. Þrúður er haldin ákveð­
inni þráhyggju fyrir þessum nýja
biskupi,“ segir Brynjólfur.
Gervigreind sálarlaust fyrirbæri
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem
Brynjólfur skrifar um trúarleg efni,
en í síðustu ljóðabók hans, Syni
grafarans, stigu meðal annars fram
grafari og hundruð kirkjugarðs­
drauga. Afi Brynjólfs var prestur
en hann segist þó ekki vera trúaður
sjálfur.
Er trú þér hugleikin í þínum
skrifum?
„Já, hún er það og Guð. Ég er nú
ekki trúaður maður samt en það er
eitthvað við skrifin, að maður fær­
ist einhvern veginn nær Guði með
hverri bók.“
Á kólófón­síðu bókar innar
kemur fram að tveir kaflar í Snuði
hafi verið skrifaðir með hjálp gervi­
greindar. Spurður hvort um sé að
ræða grín þvertekur Brynjólfur
fyrir það.
„Þetta er satt. Það er hægt að ná sér
í gervigreind sem hjálpar manni með
skrifin. Þeir kaflar eru skrifaðir út
frá veruleikaheiminum í S:lausnum
þannig að það er í rauninni gervi­
greind sem skrifar þá í söguheim­
inum líka, þannig séð. Mér fannst
bara athyglisvert að prófa þetta og
reyna. Það eru höfundar úti í heimi
sem nota þetta mikið við að dæla út
bókum. Ég myndi nú ekki mæla með
því endilega, en það er samt óhugn­
anlegt hvað þessi gervigreind er fær
um að skrifa fínan prósa.“
Brynjólfur kveðst þó ekki hafa
áhyggjur af því að gervigreind muni
taka af honum lífsviðurværið.
„Ég er ekki sammála því að gervi­
greind geti gert listaverk betur en
við. List er mannlegur hlutur á
meðan gervigreind er sálarlaust
fyrirbæri.“ n
Færist nær Guði með hverri bók
Brynjólfur
skrifaði tvo
kafla í Snuði
með hjálp gervi-
greindar, hann
kveðst þó ekki
hafa áhyggjur af
því að gervi-
greind taki af
honum starfið.
FRÉTTABLAÐIÐ/
ANTON BRINK
Þorvaldur S.
Helgason
tsh
@frettabladid.is
68 Menning 3. desember 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐMENNING FRÉTTABLAÐIÐ 3. desember 2022 LAUGARDAGUR