Íslenska leiðin - 01.11.2003, Page 28

Eins og fram kom í upphafi þá reyna veik
ríki að bæta sér skort á innri styrk með því að efla
ytri styrk sinn. Meðal þess sem þau reyna er að fá
sterk ríki til að ábyrgjast varnir veiku landanna eða
setja upp herstöðvar á þeirra landi. Samband
íslands og Bandaríkjanna má skoða með þessum
hætti. ísland og Bandaríkin gerðu með sér
varnarsamning árið 1951 og í honum felst að
ísland lætur Bandaríkjunum í té aðstöðu hér á
landi. Keflavíkurstöðin er hluti af Bandaríkjaher og
er undir bandarískri herstjórn. Eftir að um það yrði
tekin sérstök ákvörðun hjá Atlantshafsbandalaginu
á alvarlegum hættutíma eða f ófriði, færi hluti
herstyrks stöðvarinnar undir herstjórn NATO en
aðrir hlutar og stöðin sjálf yrðu áfram undir
bandarískri stjórn. Þangað til eru allar ákvarðanir,
er varða starfsemi herstöðvarinnar, teknar af
bandarískum stjórnvöldum og hernaðaryfirvöldum
og á grundvelli tvíhliða samráðs við íslendinga
sem byggist á varnarsamningi ríkjanna17.
Varnarstöðin á Miðnesheiði telur nú um 1900
hermenn og um 2000 fjölskyldumeðlimi. Á ófriðar-
og hættutímum mun varnarviðbúnaður hins vegar
verða aukinn í samræmi við hættumat íslenskra og
bandarískra stjórnvalda. Verulegar breytingar hafa
orðið á varnarviðbúnaði landsins í samræmi við
þær róttæku breytingar sem átt hafa sér stað í
alþjóðamálum. Engar breytingar eru hins vegar
gerðar á varnarviðbúnaði án samráðs við íslensk
stjórnvöld. Á síðasta áratug var hermönnum
fækkað um rúmlega þriðjung, kafbátaleitarvélum
úr tólf f fimm, orrustuvélum úr átján í fjórar og
allar ratsjárvélar hafa horfið á braut18. Auk þessa
er ein eldsneytisvél eftir á Keflavíkurstöðinni,
fjórar brynvarðar björgunarþyrlur og ein
fjarskipta- og eldsneytisvél sem eru flugflotanum
til aðstoðar vegna leitar og björgunar19. Starfsemi
Bandaríkjahers snérist á friðartímum að langmestu
leyti um eftirlit með ferðum sovéskra flugvéla,
skipa og kafbáta. Hernaðarumsvif sovéska flotans
á Norður-Atlantshafi náðu hámarki um miðjan
níunda áratuginn. Eftir 1985 fór að draga úr
hernaðarumsvifum þeirra á Atlantshafi og árin
1988-1989 varð ör samdráttur. Nú er
Keflavíkurstöðin mikilvæg til að tryggja öryggi liðs-
og birgðaflutninga yfir hafið, það er fyrir
millilendingar vegna loftflutninga frá Norður-
Ameríku til átakastaða í og utan Evrópu20. Það
sem Bandaríkin fengu við það að ganga í bandalag
með íslendingum var herstöð sem hefur nýst þeim
afar vel en á móti fengu íslendingar hervernd sem
ein og sér hefur verið ómetanleg en við hana hafa
bæst tekjur vegna umsvifa Bandaríkjahers í
Keflavík. Hervernd Bandaríkjanna á íslandi var
vafalítið grfðarlegur styrkur á tímum kalda
stríðsins þegar hin skilgreinda ógn kom frá
Sovétríkjunum en í dag lýtur varnarsamningurinn
að vörnum íslands gegn óskilgreindri ógnun og
varnarviðbúnaðurinn verður því að vera
trúverðugur, hvort tveggja hvað varðar
fælingarmátt og varnarmátt21. Mikilvaegi þess að
hafa hervernd Bandaríkjanna á íslandi og
styrkurinn sem hlýst af þvf er afar mikill þegar haft
er í huga að ógnunin er óskilgreind og að
öryggishagsmunir snúast í meira mæli en áður að
því að berjast gegn hryðjuverkum. Á hinn bóginn
hefur staða íslands til að taka algerlega
sjálfstæðar ákvarðanir í alþjóðamálum þrengst þar
sem það getur verið óheppilegt að styggja
Bandaríkjamenn með því að taka ákvarðanir sem
þeim eru ekki þóknanlegar. íslendingar hafa því
bæði fengið Bandaríkin til að ábyrgjast varnir
landsins og til að setja upp herstöð á íslensku
landsvæði.
Smáríki á borð við ísland geta einnig reynt
að tryggja stöðu sína í alþjóðakerfinu með því að
taka þátt í bandalögum milli stórvelda og veikra
ríkja eins og NATO er dæmi um.
Atlantshafsbandalagið er eipa fjölþjóða hernaðar-
eða varnarbandalagið sem ísland er aðili að ef frá
er skilið Vestur-Evrópusambandið sem ísland er
aukaaðili að. íslendingar hafa verið í
Atlantshafsbandalaginu frá stofnun þess árið 1949
og í krafti aðildarinnar hefur íslendingum tekist að
varðveita sjálfstæði landsins og fullveldi22. Varnir
íslands hafa verið tryggðar um rúmlega fimm
áratuga skeið með aðild að Atlantshafsbandalaginu
og tvíhliða varnarsamningnum við Bandaríkin.
Þessir hornsteinar varnarstefnu íslands eru
óaðskiljanlegir. ísland lætur bandalaginu og
Bandaríkjunum í té aðstöðu hér á landi og eru
varnarstöðin á Miðnesheiði og ratsjárstöðvarnar
órjúfanlegur hluti af samræmdu varnarkerfi
Atlantshafsbandalagsins23.
Kjarna varnarsamvinnu Atlantshafsbanda-
lagsins er að finna í 5. grein Atlantshafs-
sáttmálans, þar sem fram kemur að aðildarríkin
heita því að líta á árás á eitt þeirra sem árás á þau
öll og þau skuldbinda sig til að gera nauðsynlegar
ráðstafanir til að koma hvert öðru til hjálpar, ef til
árásar kemur. í þessum tilgangi og til að telja
hverjum þeim hughvarf, sem hafa kynni í hyggju
að ráðast á aðildarríki í Atlantshafsbandalaginu,
hafa ríki þess haft nána samvinnu um varnir og
starfrækt sameiginlega herstjórn24. Aðild
íslendinga að Atlantshafsbandalaginu er auðvitað
með þeim sérstaka hætti að íslendingar hafa ekki
her og hafa þar af leiðandi ekki samið um að láta
bandalaginu í té herstyrk á hættutíma eða í ófriði.
Bandaríkin hafa hins vegar samið við bandalagið
um að bandaríski herstyrkurinn í Keflavík fari að
mestu leyti undir stjórn Atlantshafsbandalagsins á
ófriðartímum25. Af þessu öllu má glöggt sjá að
íslendingar hafa styrkt stöðu sína verulega með
aðild að Atlantshafsbandalaginu. Þau 19 ríki sem
nú eru aðilar að bandalaginu hafa ábyrgst að
tryggja varnir hvers annars og koma til hjálpar sé
ráðist á eitthvert eitt ríki, samkvæmt 5. grein
Atlantshafssamningsins. í þessum hópi eru
Bandaríkin, Bretland, Þýskaland og Noregur, þau
ríki sem liggja næst Islandi og nokkur helstu
herveldi heims.
Aðildin að Atlantshafsbandalaginu hefur
reynst íslendingum mikill styrkur, jafnvel gegn
öðrum aðilum að bandalaginu. Árin 1975-1976
beitti stórveldi í Atlanshafsbandalaginu, Bretland,
bls.28