Íslenska leiðin - 01.11.2003, Síða 44

ríkjandi kenning í alþjóðafræðum frá lokum síðari
heimstyrjaldar og allt fram að lokum kalda
stríðsins.
í augum realista er alþjóðasamfélagið
ekkert annað en samtala ríkjanna sem það mynda.
Helstu skýringabreytuna í alþjóðakerfinu er því að
finna í ytri hegðun fullvalda ríkja. Realistar sjá
fullvalda ríki sem skynsama gerendur er verja
eigin hagsmuni. Ríkin leitist við að viðhalda og
auka hlutfallsleg völd sín og áhrif í alþjóðakerfinu.
En hvaða máli skiptir þetta eiginlega fyrir
umheiminn? Jú, með þennan kenningaramma í
huga má skilja aðgerðir Bush-stjórnarinnar í
alþjóðamálum. Enda hefur komið á daginn að
ríkisstjórn Bush er ekki jafn samvinnuþýð og
Clinton-stjórnin var og ekki jafn fús til
málamiðlana. í stað samvinnu og alþjóðlegra
málamiðlana hefur Bush-stjórnin frekar reynt að
auka hlutfallsleg völd sín í alþjóðakerfinu með
einhliða ákvörðunum og afhöfnum.
Einangrunarstefnan
í valdatíð George Bush hefur einangrunarhyggja
Bandaríkjastjórnar í utanríkismálum komið sífellt
betur í Ijós. Haukarnir í Washington hafa farið sínu
fram á alþjóðavettvangi í hverju málinu á fætur
öðru og skeyta engu um alþjóðasamfélagið. Glöggt
dæmi um það er þegar Bush hafnaði Kyoto
samkomulaginu um alþjóðlega umhverfisvernd
sem Bill Clinton hafði áður samþykkt. Barátta
Bandaríkjanna gegn alþjóðasakamáladómstólnum
í Haag og sú valdkúgun sem þeir beittu Sameinuðu
Þjóðirnar í málinu, með því að hóta að draga sig út
úr friðargæslu víðsvegar í heiminum, nema að
þegnar heimsveldisins verði friðhelgir
dómstólnum, sýnir svo ekki verður um villst að
Bandaríkjamenn telja sig einráða í alþjóðakerfinu.
Bandaríkin eru sannarlega eina risaveldið í
heiminum nú um stundir og núverandi valdaklíka
þar í landi hefur þá trú að alþjóðasamfélagið sé
þeim til óþurftar. Þá virðast þeir telja að alþjóðalög
séu þeim bara fjötur um fót og hefti svigrúm þeirra
til athafna, - til að mynda þegar heyja skal stríð.
Þeir hafa því skilgreint hagsmuni sína þannig að
óþarfi sé að ráðfæra sig við aðrar þjóðir, nema þá
aðeins að þær séu sammála afstöðu
Bandaríkjanna, þá má hafa þær með, til skrauts.
Eftir árásina á tvíburaturnana í New York 11.
september 2001 hefur þessi stefna enn styrkst í
sessi og varð einnig til þess að Bush fór sjálfur að
skipta sér mun meira af alþjóðamálum en áður.
Hagsmunir smáþjóða eins og íslands felast
hins vegar klárlega í því að farið sé að
alþjóðalögum enda hafa þær ekki bolmagn til að
fara sínu fram í trássi við alþjóðasamfélagið. í því
Ijósi er athyglisvert að ísland skuli hafa verið í hópi
hinna viljugu hauka sem studdu einhliða aðgerðir
Bandaríkjastjórnar í írak.
Fyrirbyggjandi stríð
Ljóst er að utanríkisstefna Bandaríkjanna hefur
gjörbreyst í tíð núverandi forseta. Hin nýja stefna
um fyrirbyggjandi stríð felur í sér að
Bandaríkjamenn ákveða einhliða af hverjum þeim
kann að stafa ógn í framtíðinni og áskilja sér rétt
til að grípa til einhliða hernaðaraðgerða í þeim
tilgangi að uppræta þá ógn. Hernaðurinn í írak var
á þessum forsendum og því má spyrja hvort von
sé á því að Bandaríkin fari með hernaði gegn
öðrum harðstjórum hringinn í kringum
jarðarkringluna? Hvar verður bombað næst? í
Kóreu, Kína eða kannski á Kúbú? Auðvitað á
alþjóðasamfélagið að hafa bolmagn til að koma
harðstjórnum og hryllimennum frá völdum en það
verður að gerast í gegnum alþjóðlegar stofnanir en
ekki eftir duttlungum eins ríkis, sama hve voldugt
það kann að vera eða hversu miklum vopnum það
kann að vera búið.
Staða íslands
ísland hefur átt í löngu og farsælu varnarsamstarfi
við Bandaríkin og varnarsamningurinn hefur
þjónað íslenskum varnarhagsmunum vel. í kalda
stríðinu var heimurinn á valdi tveggja hervelda;
skipt á milli lýðræðisaflanna í vestri og
alræðisaflanna í austri. Raunveruleg og sífelld
hætta var á átökum í þessu tveggja póla
heimskerfi. Við árás Sovétríkjanna á vesturveldin
hefði ísland lent í miðdepli þeirra átaka. Við þær
aðstæður skipti sköpum að tryggja varnir landsins
og það var best gert með tvíhliða varnarsamningi
við Bandaríkin sem höfðu ennfremur gríðarlegra
hagsmuna að gæta á Norður - Atlantshafssvæðinu.
Af þessum sökum hefur utanríkisstefna
íslands jafnan tekið mikið mið af vilja
Bandaríkjanna. íslendingar hafa viljað þóknast
Bandaríkjamönnum í þeirri von að Bandaríkin
endurgjaldi greiðann þegar kemur að því að verja
hagsmuni íslands. Til að mynda má færa fyrir því
rök að ákvörðun íslands um að vera á lista þeirra
viljugu þjóða sem studdu aðgerðir Bandaríkjanna í
írak hafi litast af hagsmunum tengdum
fyrirsjáanlegum viðræðum um framtíð
varnarliðsins á Miðnesheiði. En það dugði ekki til.
Aðeins viku fyrir síðustu kosningar tilkynnti
bandaríski sendiherrann á íslandi þá einhliða
ákvörðun Bandaríkjanna að flytja þær fjórar F-15
orrustuþotur sem eru á Keflavíkurflugvelli á brott.
Það var með herkjum að íslensk stjórnvöld náðu
að fresta þessari ákvörðun og hefur enn ekki tekist
að fá henni hnekkt. Vélarnar eru hinsvegar nær
vopnlausar og þar með vitagagnslausar til að verja
landið. Þetta endurspeglar breytta stöðu
heimsmálanna.
Með hruni Berlínarmúrsins árið 1989 og
sundurliðun Sovétríkjanna árið 1991 hefur
heimsmynd okkar gjörbreyst. Tvípóla kerfið er liðið
undir lok og ekki er lengur hætta á að ísland verði
innlimað í Sovétríkin, - sem ekki eru lengur til.
Hættur heimsins eru aðrar og liggja annars staðar.
Því er ekki að undra að bandaríska herveldið vilji
bregðast við breyttum aðstæðum með því að færa
til hersveitir sínar, sem þekja nánast alla
jarðarkringluna núorðið, á þá staði þar sem frekari
hætta þykir á átökum. Það segir sig eiginlega sjálft
samkvæmt einföldustu herfræði.
bls.44