Orð og tunga - 2023, Blaðsíða 55

46 Orð og tunga
öld, eru álíka gömul eða svolítið eldri en þau dönsku dæmi um
sambærilega sögn sem þekkt eru. Í dönsku kemur hún fyrst fyrir í
tveimur orðabókarhandritum frá lokum 17. aldar eftir Laurids Kok
(1634–1691) og Matthias Moth (1649–1719). Hvorugt ritið var gefið
út á prenti og hið fyrra er skemmt og ekki vel varðveitt. Moth gefur
annars vegar merkinguna ‘at bevæge frem og tilbage’ og latínu motare
(þ.e. ‘setja af stað, hreyfa’) og merkir hana „Ovi.“ sem bendir til þess
að hún sé fengin úr þýðingu á riti eftir Óvidíus. Hins vegar gefur
Moth merkinguna ‘at have unatûrlig omgengelse’, latína pedicare
(þ.e. ‘hafa mök’, notað um samkynhneigða, sbr. Adams 1982:123)
og merkir hana „Mart.“, þ.e. rómverska (spænska) skáldinu Marcus
Valerius Martialis (u.þ.b. 40 til u.þ.b. 104), en hann var m.a. þekktur
fyrir erótískan kveðskap (sbr. Martial 1993:103). Í orðabók Koks er
einnig að finna síðarnefndu merkinguna en talið er að Moth hafi víða
stuðst við Kok.6
Ef til vill er það sem vitað er um sögnina í dönsku of lítið til þess
að með öryggi sé hægt að telja íslenska orðið tökuorð úr gamalli
dönsku. Hér verður þó ekki reynt að hrekja tilgátu Ásgeirs Blöndals
Magnússonar um upprunann heldur einungis bent á að dæmafæðin
gerir ályktanir um uppruna og tungumálaáhrif óöruggar.
Sögnin er talin vera af sama germanska uppruna og enska orðið
fuck, sem síðar kemur við sögu, sem og orð af sama toga og svipaðrar
merkingar í öðrum germönskum málum. Ekki verður fjallað nánar
um orðsifjafræðina hér en um hana má lesa í ýmsum handbókum, t.d.
í Sheidlower (2009:7–9).
Elsta þekkta dæmi um gömlu sögnina fokka í íslensku er í kvæði
um Tyrkjaránið 1627, Ræningjarímu eftir séra Guðmund Erlendsson
í Felli (um 1595–1670). Hún er í handriti frá 1688 (JS 232 4to). Annað
gamalt dæmi er í orðabók Magnúsar Ólafssonar, Specimen Lexici
Runici, en hún var prentuð 1650 (höfundurinn dó 1636).
(1) a) Upp og niður um ból og bæi bramla og fokka, / að
Dönsku­húsum færðu flokka, / flestir hræddust tjöru­
skrokka (Tyrkjaránið á Íslandi 1627 1906–1909:477).
b) Fer her ej fotspar / Fóckum vier bróckum met stóckum
(Specimen Lexici Runici 2010:88).
Merking fokka er ekki fyllilega ljós. Í fyrra dæminu sýnist helst vera átt
við læti, jafnvel skaða eða skemmdarverk, sbr. að sögnin er þar höfð
6 Sjá um þetta Egeholm­Pedersen (2018:9 o.áfr. og 41 um fukke) og heimildir í Moths
Ordbog.
tunga25.indb 46 08.06.2023 15:47:15