Orð og tunga - 2023, Blaðsíða 86

Katrín Axelsdóttir: Að eiga það sem maður er 77
á bókfell. En ef til vill er hin jákvæða notkun síðar til komin bæði í
íslensku og sænsku. Það þarf ekki að koma á óvart. Eins og nefnt var
í 2. kafla getur neikvætt eða fremur neikvætt nafnorð verið notað í
ýmsum blæbrigðum, í vorkunnartóni eða jafnvel gælutóni (litli kján­
inn þinn). Þá opnast e.t.v. leið fyrir jákvæð orð inn í mynstrið. Einnig
getur jákvætt orð verið notað í kaldhæðni í annars neikvæðu mynstri
(s.s. hvað þykist þú vita um það, gáfnaljósið þitt) og þá er stutt í að hægt
sé að nota jákvæð orð innan mynstursins X þinn í jákvæðu samhengi.
4 Hugmyndir um upprunann
Nokkrar hugmyndir hafa verið settar fram um uppruna þinn í því
samhengi sem hér um ræðir, mynstrið X þinn. Þá elstu er að finna í
skrifum Grimms (1866). Hér verða þær reifaðar stuttlega í tímaröð og
reynt að leggja á þær mat.
Grimm (1866:274) lítur svo á að öll eignarfornöfn vísi til einhvers
sem er til umræðu. ‘Þinn’ hljóti að vísa til einhvers ‘þú’ og komi
slíkt orð hvergi fyrir þá hljóti það að hafa verið á einhvern hátt
undirliggjandi. Þannig hljóti skammarávörpum eins og ‘fíflið þitt’ að
liggja til grundvallar lengri segð, ‘þú fíflið þitt’ eða ‘þú og fíflið þitt’.
Þetta rökstyður Grimm með ýmsum dæmum úr síðari alda sænsku,
svo sem du din toker! og du din krumfot!, þar sem persónufornafn kemur
fram auk eignarfornafns. Slíkar segðir ber hann saman við þýsku du
und der Teufel ‘þú og djöfullinn’ og eldri þýsku du und dîn tiuvel ‘þú
og djöfullinn þinn’. Í þessum tilvikum komi fram styrking eða efling
persónunnar og e.t.v. hafi menn gert ráð fyrir að henni hafi fylgt andi,
góður eða slæmur, sem væri henni til ráðuneytis. ‘Ég ætti að launa
það dáranum þínum’ merki því ekki annað en ‘ég ætti að launa þér
það’. Grimm bendir í þessu sambandi á að í forníslensku dæmunum
sem hann nefnir sé oft vísað í óvinveitt fyrirbæri eða illa anda (sbr. t.d.
kögursveinn, heljarkarl, fóli og þjófur) eða jafnvel dýr sem eru mönnum
oft til fylgdar (t.d. hundur). Meginatriðið hjá Grimm er að orðið hafi
brottfall, bæði persónufornafns og samtengingar, en segðirnar hafi þó
verið túlkaðar eins og þessi orð væru undirliggjandi.11
Í orðabók Cleasbys (1874:738) er sett fram allt annars konar skýring
11 Brottfall samtengingarinnar ber Grimm (1866:274–275) saman við brottfall sam­
tengingar í segðum eins og þeir Beli (= ‘Freyr og Beli’) og þið Gymir (= ‘þú og
Gymir’), orðalag sem er enn alvanalegt í íslensku. Þarna hafi samtenging fallið
brott og orð komið í annars stað.
tunga25.indb 77 08.06.2023 15:47:15