Orð og tunga - 2023, Blaðsíða 84

Katrín Axelsdóttir: Að eiga það sem maður er 75
Fram að þessu hefur verið talað um mynstrið X þinn. Þessi sér­
staka notkun nafnorðs og eignarfornafns er þó ekki bundin við
ein tölu né við aðra persónu. Þegar átt er við fleiri en einn er notuð
eignar fallsmyndin ykkar (helvítin ykkar, hálfvitarnir ykkar), í eldra máli
má sjá dæmi um eignarfornafnið yðvarr notað á sambærilegan hátt
(sjá 3. kafla) og hér að framan var eitt af sænsku dæmunum með
fleirtölufornafni (edra stakare). Einnig mátti sjá norsk dæmi um eignar­
fornafn fyrstu persónu, bæði í eintölu og fleirtölu. En það er sjaldgæft
að beina lasti (eða lofi) að fleiri en einum, eða þá að sjálfum sér, og hér
verður því áfram talað eingöngu um mynstrið X þinn.9
3 Notkunin í fornu máli í samanburði við
nútímamál
Til að kanna notkunina í fornu máli var litið á umfjöllun og dæmi í
orðabókum Cleasbys (1874) og Fritzners (1886–1896) og hjá Grimm
(1866) sem fjallar allítarlega um efnið. Þá var einnig litið á dæmi um
þinn í niðrandi tali í fornmálsorðabókinni í Kaupmannahöfn (ONP).
Dæmin sem sýnd eru í þessum kafla eru öll sótt í þessar heimildir en
tilvitnanir eru stundum hafðar hér lengri og stafsetning er færð til
nútímahorfs.
Mynstrið X þinn kemur fyrir í fornu máli á alveg sambærilegan
hátt og í nútímamáli, nafnorð í nefnifalli með greini og síðan þinn:
(4) Hefir þú svikið mig, hundurinn þinn? (Hænsa­Þóris
saga)
Í fornu máli er nafnorðið gjarna greinislaust, ólíkt nútímamáli:
(5) a. Klifar þú nokkuð ávallt, mannfýla þín (Njáls saga)
b. Hirð þú ekki það, mjólki þinn! (Njáls saga)
Í dæmunum í (4) og (5) kemur X þinn í kjölfar setningar með per­
sónu fornafninu þú og sögn í annarri persónu, framsöguhætti eða boð­
hætti. Þannig háttar alltaf til í nútímamáli ef X þinn hefur einhvern
9 Það virðist vera misjafnt eftir málum og mállýskum hvort notuð eru eignarfornöfn/
eignarfallsmyndir eða þá persónufornöfn þegar fleiri eru ávarpaðir. Kjeldsen
(2022) segir að í mállýskunni á Borgundarhólmi sé notað eignarfornafn (jærra,
jorra), rétt eins og í (eldri) sænsku og norsku, en í dönsku sé annars venjan að nota
persónufornafn (s.s. I sataner). Ekki er rými hér til að ræða frekar þennan mun á
norrænum málum.
tunga25.indb 75 08.06.2023 15:47:15