Orð og tunga - 2023, Blaðsíða 97

88 Orð og tunga
á honum/henni virðast vera mjög sjaldgæf. Til að kanna hvað af þessu
væri yfirleitt þekkt voru 15 fullorðnir einstaklingar spurðir hvort þeir
þekktu þessi sambönd eða notuðu þau. Fólkið er fætt á bilinu 1947 til
1981.
Allir þekktu vel helvítið á honum/henni. Tveir þekktu aðeins það
samband og fjórir aðrir aðeins helvítið á honum/henni og skömmin
á honum/henni vel. Þessi tvö skera sig þannig nokkuð úr hópnum.
Enginn þekkti merkikertið á honum/henni og var þetta eina sambandið
sem öllum virtist framandi. Margir í hópi aðspurðra voru á báðum
áttum varðandi afganginn af samböndunum, þeim fannst þau kunn­
ug leg, eða a.m.k. ekki ókunnugleg, en þeir töldu sig ekki nota þau.
Þennan hóp sambanda skipa beinið, drjólinn, kvikindið, melurinn, ófétið
og skrattinn á honum/henni. Hvert og eitt þessara sex sambanda var þó
vel þekkt af a.m.k. einum heimildarmanni.
Samböndin virðast samkvæmt þessu vera mjög misjafnlega þekkt.
Helvítið á honum/henni hefur sérstöðu og yfirburðirnir hér koma vel
heim við leitina í Risamálheildinni (2019), sjá (12).
6.4 Aldur og uppruni
Heimildarmennirnir um Norðurlandamál sem getið var í 2. kafla
kann ast ekki við neitt sem minnir á X á þgf í sínum málum og ekkert
svip að virðist vera í orðabókum. Það má því búast við að þetta sé nýj­
ung í íslensku. En hversu gömul er nýjungin? Í fornritahluta Risa mál­
heildarinnar (2019) má leita í nokkrum fornritum og fornritaflokkum
(Íslendingasögum og ­þáttum, Heimskringlu, Sturlungu og Land­
námu). Engin dæmi fundust um X á honum/henni eða X á þér í því
sam hengi sem hér er til umfjöllunar, niðrandi tal þar sem eigandinn
sam svarar eigninni. Hugsanlega var orðalagið til en rataði ekki í þessi
rit. En minna má á að dæmi um X þinn eru auðfundin í fornu máli.
Elsta dæmi sem fannst við þessa athugun á X á honum/henni er í
sögunni Sturla í Vogum eftir Guðmund G. Hagalín frá 1938, skrattinn á
honum, sjá (14a). Annað nokkuð gamalt, einnig í sögu eftir Guðmund,
er þetta:
(15) Fjandi var hann grimmdarlegur, þessi stóri hundur,
sem kom þarna á móti mér! Ætlaði hann að bíta,
skömmin á honum? (Guðmundur Gíslason Hagalín
1942:76)
Elsta dæmið um helvítið á þér er eldra en þetta, eða frá 19. öld (sjá 5.
tunga25.indb 88 08.06.2023 15:47:16