Orð og tunga - 2023, Blaðsíða 82

Katrín Axelsdóttir: Að eiga það sem maður er 73
um jákvætt nafnorð í jákvæðu samhengi innan din X nefna Svíarnir
gullunge ‘hjartagull’, notað í elskulegu tali við börn. Danirnir telja líka
að din X sé langoftast notað með neikvæðum orðum, það sé a.m.k.
afar sjaldgæft með hrósyrðum og þeir eiga erfitt með að nefna dæmi
um slíkt. Þeir þekkja það þó í sambandinu din skønne unge sem hér má
sjá tvö dæmi um, úr þýddri skáldsögu og af barnavef, en þetta minnir
á hið sænska din gullunge:
(3) a. „Hej med dig, din skønne unge,“ siger jeg og rører
ved hendes bittesmå fingre. (Ahern 2020, 17. kafli)
b. Kære Emil din skønne unge!!!! Rigtig hjertelig tillykke
med de 2år idag (Athugasemd á barnavef 2010)
Í danskri nútímamálsorðabók (Den Danske Ordbog) er þessari notk un
din lýst svo: „bruges sammen med et beskrivende ord for at karakte­
risere den tiltalte, fx i udråb eller som en efterstillet vedføjelse“. Þarna
er ekki tekið fram að hið lýsandi orð verði að vera lastyrði. En bæði
dæmin sem síðan eru sýnd eru þess eðlis: Dit store fjols! Du er ikke rigtig
klog!; Giv så slip, din lille gnom. Í norskum orðabókum um nútímamál
(Bokmålsordboka og Nynorskordboka) er din sagt notað á þennan hátt á
undan nafnorði sem oftast er skammaryrði („oftest/oftast skjellsord“)
og í dæmum bókanna eru aðeins slík orð (ditt fjols!, din tufs!). Í sænskri
nútímamálsorðabók (Svensk ordbok 2021) segir um þessa notkun din:
„med förbleknad betydelse i en typ av känslouttryck“ og dæmin
eru din skurk! og din lille stackare! Í færeyskri nútímamálsorðabók
(Føroysk­føroysk orðabók) er lýsingin á þessari notkun tín hins vegar
sambærileg við það sem segir um þinn í Íslenskri orðabók (2002): „í
atfinningarsamari tiltalu“. Lýsingin er í samræmi við dóm færeysku
heimildarmannanna.
Þegar Grimm (1866:271) fjallar almennt um þessa sérstöku notkun
eignarfornafna í norrænum málum segir hann að þetta megi finna í ýmsu
samhengi: í gælum („kosend“), vorkunn („bedauernd“), kvört un um
(„klagend“) en einkum skömmum („scheltend“). Forníslensku dæm in
sem hann sýnir falla öll í síðastnefnda flokkinn og hið sama gildir um
dæmin úr síðari tíma norsku og dönsku. Dæmi hans um annars konar
samhengi, sem stundum er mjög jákvætt, eru öll úr síðari tíma sænsku (í
þýðingum á Shakespeare), svo sem din hjertans toker!, ditt lamm!, din lilla
engel!, edra stakare!;5 flest sænsku dæmin koma þó fyrir í skömmum.
5 Þetta rímar við ummæli Schwartz (1899:184) um sænsku en hann nefnir nokkur
dæmi (s.s. din lilla ängel) sem koma fyrir í gælum eða þegar aðdáun er lýst; Sandfeld
Jensen (1900:21) telur þetta hins vegar varla vera raunina í dönsku.
tunga25.indb 73 08.06.2023 15:47:15