Morgunblaðið - 03.04.1986, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL1986
ísland var ekki
nýlenda á 18. öld
Rætt við Harald Gustafsson um doktorsritgerð hans um
vald íslenskra embættismanna og samskiptin við Dani

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, stmi 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. i lausasölu 40 kr. eintakiö.
Merkur áfangi
f iskvinnslufólks
Nýgerðir kjarasamningar
ASÍ og VSÍ hafa, að verð-
leikum, fengið mikla almenna
umfjöllun. Hún hefur einkum
snúist um þann mikilvæga þátt
þeirra sem felst í því að ná verð-
lagsþróun hér á landi niður á
svipað stig og í helztu samkeppn-
islöndum okkar. Það megin-
markmið samninganna - og
stjómvaldsaðgerða í tengslum við
þá - er forsenda þess að styrkja
samkeppnisstöðu íslenzkra at-
vinnuvega og atvinnuöryggi í
landinu. Stöðugleiki í efnahagslífi
okkar er og forsenda nýsköpunar
atvinnulífsins, aukins hagvaxtar
og vaxandi þjóðartekna, sem er
eina færa leiðin að raunhæfum
kjarabótum. Minna hefur hins-
vegar verið talað um ýmsa aðra
þætti samninganna, sem þó
skipta miklu fyrir viðkomandi
starfsstéttir. Karl Steinar Guðna-
son, varaformaður VMSÍ, segir í
viðtali við Morgunblaðið, að þetta
samkomulag sé „einn merkasti
áfangi undanfarinna áratuga í
kj arasamningum fískverkunar-
fólks - svo framarlega sem fram-
kvæmdin takist eins og til er
stofnað".
Varaformaður VMSÍ nefnir
einkum tvö atriði máli sínu til
stuðnings:
1) Aukið starfsöryggi fískverk-
unarfólks. Samningurinn feli í sér
fastráðningu fólks eftir þriggja
mánaða starf. Þar með njóti físk-
verkunarfólk sömu réttinda og
aðrir þjóðfélagsþegnar að þessu
leyti. Uppsögn með sjö daga
fyrirvara sé úr sögunni.
2) í annan stað er stefnt að
því að auka reisn þessarar mikil-
vægu starfsgreinar með skipu-
legu námskeiðahaldi og starfs-
þjálfun. Norðmenn og Danir, sem
veita okkur harða samkeppni í
vinnslu og sölu sjávarvöru, leggja
höfuðáherzlu á starfsmenntun í
fískvinnslu. Með aukinni fag-
menntun er stefnt að þrenns
konar markmiðum: auknum
gæðum framleiðslunnar, fyrir-
byggjandi baráttu gegn atvinnu-
sjúkdómum og loks viðbótar
launahækkun, sem tengd er nám-
skeiðum fyrir fískvinnslufólk,
sem haldin verða í sjávarplássum
víðsvegar um landið.
„Það sem fyrir okkur vakir",
sagði varaformaður VMSÍ, „er
að auka á reisn fags fískvinnslu-
fóiks. Ætlunin er að allir starfs-
menn í fískvinnslu hér á landi, á
milíi flögur og fímm þúsund
manns, sæki þessi námskeið,
hvort sem þeir hafa mikla reynslu
eða litla.“ Á ijárlögum í ár eru
veittar fímm milljónir króna til
þessa verkefnis, „en við áætlum
að allt þetta átak muni kosta
15-20 m.kr.“. Fjárfesting í
menntun, sem tengist atvinnu-
vegum okkar, skilar sér hratt
aftur.
Ekki þarf að eyða orðum að
því, hveija þýðingu sjávarútveg-
ur, veiðar og vinnsla, hefur fyrir
þjóðarbúskapinn. Varaformaður
VMSÍ segir hinsvegar í tilvitnuðu
Morgunblaðssamtali að „viðhorf-
ið til fískvinnslunnar hafí verið
mjög neikvætt". Það skipti hins-
vegar „afar miklu máli fyrir allt
viðhorf fólks til greinarinnar, að
fyrstu kynni þess séu ánægju-
leg“. Það sé því meir en tíma-
bært, segir hann efnislega, að
skapa þessari mikilvægu atvinnu-
grein verðugan sess í hugum og
mati fólks, er það velur sér starfs-
vettvang.
Það er rétt hjá varaformanni
VMSÍ að nýgerðir kjarasamning-
ar fela í sér merka áfanga fyrir
fískvinnslufólk. Umsamdar
kjarabætur brenna nú ekki á báli
verðbólgu meðan blekið í undir-
skrift samninga þomar, eins og
oftlega gerðist áður, m.a. vegna
þess að kjaralega betur settar
starfsstéttir náðu til sín verð-
bólguhvetjandi „vinningum“ í
kjölfar almennra samninga.
Fastráðning fískvinnslufólks og
aukin fagmenntun, sem að er
stefnt, styrkir og stöðu þess.
Gerðuberg
Fyrir nokkrum dögum fjallaði
Morgunblaðið í forystugrein
um Menningarmiðstöðina í
Gerðubergi í Breiðholti í tilefni
þess að þar var opnað glæsilegt
útibú frá Borgarbókasafni
Reykjavíkur.
Af þessu tilefni er rétt að rifja
upp að Breiðholtið, sem er 25
þúsund manna byggð, reis að
stærstum hluta á rúmum áratug.
Breiðholtsbyggð er í raun bygg-
ingarsögulegt afrek, sem vannst
vegna almenns framtaks fólksins
sjálfs, er þar settist að, og bygg-
ingaráætlunar í Reykjavík, sem
var ekki sízt ávöxtur í þeirrar
tíðar kjarasáttmála.
Það var einmitt Framkvæmda-
nefnd byggingaráæltunar í
Reykjavík sem afsalaði Borgar-
sjóði Reykjavíkur félagsmiðstöð-
inni í Gerðubergi, 11.400 rúm-
metra byggingu, með gjafabréfí
dagsettu 25. nóvember 1982.
Nefndin ákvað með samþykki
félagsmálaráðuneytis að veija
fymingarsjóði byggingaráætlun-
arinnar í þessu skyni. Nefndin
stóð fyrir framkvæmdum en
borgarsjóður lagði einnig fé til
byggingarinnar.
Þessi ákvörðun framkvæmda-
nefndar og ríkisvalds kemur
Reykvíkingum til góða um ókom-
in ár.
í norðurhluta Stokkhólms
stendur háskólahverfið Frescati
og ber grænleitt við himin. Óvíða
i Norðurálfu getur að líta öllu
ljótari háskólabyggingar. Á hinn
bóginn eru þær vafalaust hag-
kvæmar enda hýsa þær veruleg-
an hluta þeirrar starfsemi sem
háskóli með yfir 25.000 stúdenta
krefst. Þessar byggingar voru
reistar á sjöunda áratugnum og
bera mark þeirri hugmynda-
fræði að nám sé vinna og því
eigi háskóli að líta út eins og
venjuleg verksmiðjubygging,
þótt afrakstur starfseminnar sé
sjaldnast markaðssettur með
sama hætti og framleiðsla
sænskra stórfyrirtækja. Á
níundu hæð í D-húsi hefur sagn-
fræðistofnun Stokkhólmshá-
skóla aðsetur og utan við hurð
eina í löngum neonlýstum gangi
hangir plakat með mynd af Is-
landskorti Guðbrandar biskups
Þorlákssonar; skýrri tilvísun til
Islandsáhuga þess sem handan
hurðarinnar iðkar fræði sín:
Haralds Gustafsson, Iiðiega þrí-
tugs Svía, sem fyrstur landa
sinna frá því fyrir 1850 réðst í
það verk að rita og veija doktors-
ritgerð um íslenska sögu. Dokt-
orsrit sitt, Mellan kung och all-
moge, ámbetsman, beslutspro-
cess och inflytande pá 1700-
talets Island, varði Harald við
Stokkhólmsháskóla í maí á síð-
asta ári, andmælandi var Gunnar
Karlsson prófessor við Háskóla
íslands.
Harald Gustafsson kom fyrst til
íslands árið 1972 eftir að hafa lokið
stúdentsprófi í Svíþjóð. Áhugi hans
á íslandi vaknaði í menntaskóla en
þegar til íslands kom fannst honum
íslenskt samfélag allt öðru vísi en
það sem lýst var í rómantískum
ferðamannabæklingum. Harald
getur þess í formála doktorsrit-
gerðarinnar að áhugi sinn á íslandi
verði að flokkast undir sjúkdóm,
þótt ekki sé vitað hvemig hann
hafí smitast. Þótt ísland kæmi
honum öðruvísi fyrir sjónir en hann
hafði gert ráð fyrir viðhélst sjúk-
dómurinn eftir ferðina stuttu árið
1972. í raun réttri má segja að
hann hafí fremur ágerst en hitt og
árið 1974 kom Harald Gustafsson
öðru sinni í stutta heimsókn til ís-
lands. Hann las íslensku við Stokk-
hólmsháskóla eftir því sem unnt
var. Námskeiðaframboð var tak-
SUNNUDAGINN 6. april nk.
er röðin komin að Danmörku
í árlegum bókakynningum
Norræna hússins. Þá kynnir
danski sendikennarinn Lisa
Schmalensee úrval bóka sem
út komu í Danmörku árið
1985.
Gestur að þessu sinni er danski
rithöfundurinn Klaus Rifbjerg,
sem flytur frumsamin ljóð og
segir auk þess frá bókaútgáfu í
Danmörku og stöðu hennar nú.
Klaus Rifbjerg er vafalaust
óþarft að kynna með mörgum
orðum, svo kunnur sem hann er
íslenskum lesendum. Hann er
Harald Gustafsson fyrir framan
háhýsin í háskólahverfinu Fras-
cati í Stokkhólmi.
markað og hann var sjálfur í fil.
kand.-námi í sagnfræði, sem hann
lauk árið 1976. Þá hafði hann frétt
að unnt væri fyrir erlenda stúdenta
að lesa íslensku við Háskóla íslands.
Hann ákvað að halda til íslands og
innritaðist í íslensku fyrir erlenda
stúdenta haustið 1976.
Veturinn 1976—1977 telur Har-
ald sig fyrst hafa byijað að kynnast
íslandi, þótt erfíðara væri að kynn-
ast íslendingum sjálfum. Þessi vet-
ur varð honum þó að mörgu leyti
örlagaríkur, því hann kynntist fljót-
lega prófessor Bimi Þorsteinssyni,
sem tók hann í einkatíma í íslenskri
sögu einu sinni í viku án þess að
nokkur greiðsla kæmi fyrir. Áhugi
Haralds á sögu og sagnfræðirann-
sóknum vaknaði, þrátt fyrir þriggja
ára sögunám í Stokkhólmi, fyrst
fyrir alvöru í þessum samtalstímum
þeirra Bjöms. Hann hélt utan vorið
1977, altalandi á íslensku og ákveð-
inn í að hefja doktorsnám í Stokk-
hólmi og rita doktorsritgerð um
þjóðemis- og sjálfstjómarhreyfíngu
Islendinga um miðbik 19. aldar.
þekktastur núlifandi danskra
rithöfunda, og hefur skrifað
mikinn fjölda bóka, skáldsögur,
smásögur, ljóð, leikrit og rit-
gerðasöfn, og um árabil hefur
komið út a.m.k. ein bók á ári
eftirhann og ósjaldan fleiri. Ein
bóka hans „Den kroniske uskyld"
sem kom út 1958 hefur lengi
verið notuð við dönskukennslu í
íslenskum menntaskólum. Gerð
var kvikmynd eftir þeirri bók á
síðstliðnu ári.
Þótt ótrúlegt megi virðast
hefur aðeins ein bóka Rifbjergs
verið þýdd á íslensku, Anna (jeg)
Kennarar við Stokkhólmsháskóla
urðu að vonum undrandi á þessu
efnisvali en létu kyrrt liggja. Harald
hóf nám sitt haustið 1977, en varð
fráhverfur efnisvalinu er frá leið,
þar sem honum fannst það of ein-
skorðað við Island. Áhugi hans
beindist sífellt meir að því að taka
til rannsóknar efni, sem ekki væri
eingöngu miðað við ísland, heldur
efni tengt íslandi sem hefði fræði-
legt mikilvægi og unnt væri að
tengja evrópskri söguþróun og er-
lendum rannsóknum.
Árið 1978 kynntist Harald Birg-
ittu Ericsson dósent, sem þá var
að fara af stað með norrænar rann-
sóknir á sambandi miðstjómar og
héraðasamfélaga á 18. öld. Fulltrúi
Islands í þessum rannsóknum var
fyrst Björn Teitsson, en árið 1979
tók Gísli Ágúst Gunnlaugsson við
af honum. Varð ofan á að Harald
tæki að sér að rannsaka stjómsýslu
á Islandi og ákvarðanir um efna-
hagsmál innan norrænu rannsókn-
anna. Við þær rannsóknir kom í
ljós að áhugavert var og mikilvægt
í evrópsku samhengi að rannsaka
sérstaklega íslenska embættis-
menn, sem vegna legu íslands voru
á 18. öld óvenjulega mikilvægur
hlekkur milli miðstjómarvaldsins í
Kaupmannahöfn og íslensks sam-
félags. Ákvað Harald að ráðast í
að skrifa doktorsritgerð um þetta
efni. Árið 1981 hafði hann gert
drög að efnisyfírliti ritgerðarinnar
og var á íslandi við heimildaöflun
í nokkra mánuði ár hvert frá
1979—1981, en síðan í sjö mánuði
árið 1982 og nokkrar vikur árið
1984. Ritgerðinni lauk hann árið
1984 og varði hana sem áður sagði
vorið 1985.
Efnistökin
í ritgerð sinni gerir Harald fyrst
grein fyrir fræðilegum kenningum
um hvemig beri að rannsaka vald
og áhrif á fyrri öldum og gefur
yfírlit um íslenska sögu á 18. öld.
I öðmm kafla verksins fjallar hann
um uppbyggingu stjómkerfísins og
í þriðja kafla um hvemig stjómsýsl-
an á íslandi fór raunvemlega fram.
í fjórða kafla rannsakar hann ná-
kvæmlega uppmna, menntun og
eignir íslenskra embættismanna á
18. öld og umsóknir um embætti.
í fimmta til áttunda kafla rannsak-
ar hann svo ákvarðanatöku um
einstaka málafíokka (einkum
Klaus Rifbjerg
Anna sem kom út 1969, (íslenska
þýðingin 1970), en fyrir hana
hlaut hann bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs 1970.
Auk hins gífurlega fjölda bóka
sem Klaus Rifbjerg hefur sent
frá sér hefur hann einnig unnið
Klaus Rifbjerg* í
Norræna húsinu
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL1986
37
bundnar við landsnefndina
1770-1771, fjárkláðann
1761—1779, skattlagningu emb-
ættismanna og byggingu dómkirkj-
unnar á Hólum), einkum það hveijir
höfðu fmmkvæði að málum, hvem-
ig þau fóm í gegnum stjómkerfíð,
hveijir einkum gátu beitt áhrifum
til að tryggja framgang mála, eða
stöðva þau. í þessum köflum má
segja að Harald reyni fyrst og
fremst að athuga hvort einveldið í
Danaveldi hafí virkað eins og hug-
myndafræði þess gerði ráð fyrir,
eða hvort hagsmunaaðilar íslenskir
gátu haft áhrif á þær ákvarðanir
sem teknar vom um íslensk málefni
í stjómardeildum konungs í Kaup-
mannahöfn. í lokakafla ritgerðar-
innar er síðan greint frá niðurstöð-
um rannsóknarinnar og þær settar
í evrópskt samhengi.
Sjaldgæft er að doktorsritgerðir
verði fréttaefni í Svíþjóð. Þó var
greint frá ritgerð Haralds í nokkr-
um dagblöðum og Stokkhólms-
háskóli verðlaunaði hana sérstak-
lega á liðnu sumri. Andmælandinn,
prófessor Gunnar Karlsson, fór og
lofsamlegum orðum um ritgerðina
bæði við vömina og í ritdómi sem
hann birti um verkið í tímaritinu
Sögu á síðastliðnu ári.
Röng mynd af Dönum
Fyrir íslenska lesendur, sem ekki
hafa átt þess kost að kynna sér rit
Haralds, kann að vera áhugavert
að heyra svör hans við nokkmm
spumingum er varða rannsóknar-
efni hans og niðurstöður. Ég hitti
Harald að máli á níundu hæðinni
fyrmefndu og lagði fyrst fyrir hann
þá spumingu hvort Danir hafí
stjómað íslandi eins og nýlendu á
18. öld og hvort sú mynd sem lengi
hefði ríkt af einveldisstjóminni,
ekki síst verslunareinokuninni, væri
rétt?
— Nei, sú mynd sem sagnfræð-
ingar fyrr á öldinni drógu upp og
allur almenningur á íslandi hefur
tileinkað sér við lestur skólabóka í
sögu er langt í frá að vera rétt.
Hins vegar er þessi mynd af kúgun-
artilburðum Dana svo gott sem
horfín hjá íslenskum sagnfræðing-
um í dag. Má í því sambandi benda
á verk eftir Loft Guttormsson og
ykkur nafnana, þig og Gísla Gunn-
arsson, o.fl. Hins vegar gmnar mig
að nokkuð sé í það að þessi mynd
breytist meðal almennings. Gunnar
Karlsson benti á það í andmæla-
ræðu sinni að það væri vonandi það
athyglisverðasta við bók mína að ég
geri grein fyrir því hvemig íslenskt
samfélag tók breytingum og þá um
leið stjómkerfið. Það má benda á
það að þegar samfélag breytist
breytist einnig ríkjandi söguskoðun
í samfélaginu og það er að mínu
mati að gerast á íslandi um þessar
mundir. Nýir sagnfræðingar hafa
komið fram á sjónarsviðið og setja
fram nýjar hugmyndir um fortíðina.
Mér finnst ekki rétt að tala um
ísland sem nýlendu á 18. öld. fsland
var hluti af hinum „gömlu" Norður-
löndum sem sameinuðust í þremur
konungsríkjum. Staða íslands í
Noregsríki á miðöldum var ekki
ósvipuð stöðu Gotlands í Svíaríki.
Þegar Noregur og ísland síðar féllu
undir stjóm Dana eftir Kalmarsam-
bandið voru löndin ekki nýlendur,
heldur „próvinsur" í Danaveldi.
Landeigendur sterkastir
— Var staða Noregs og íslands
í Danaveldi þó ekki býsna ólík?
— Jú, en hér er nauðsynlegt að
athuga evrópskar aðstæður, því
staða landsvæða í ríkjum Evrópu
var harla misjöfn. Einstök land-
svæði höfðu mismunandi réttar-
stöðu gagnvart miðstjómarvaldinu
í ríkinu. Misjöfn staða einstakra
héraða í Frakklandi gagnvart mið-
stjórnarvaldinu fyrir byltinguna
1789 er þekkt dæmi um þetta. Sum
hémð höfðu stéttaþing, en lög og
skattheimta vom með ólíkum hætti.
ísland hafði ákveðna sérstöðu í
Danaveldi en það var ekkert óvenju-
legt á þessum tíma. Noregur hafði
hins vegar að nokkm leyti stöðu
konungsríkis með fáeinar eigin
stofnanir og eigin her. Engu að síð-
ur hafði yfirstéttin á íslandi betri
möguleika til sjálfstæðra ákvarð-
ana, þar sem Noregur var í miklu
beinna sambandi við miðstjómina í
Kaupmannahöfn og tök miðstjóm-
arvaldsins á norskum málum því
sterkari. Hins vegar hafa rannsókn-
ir innan norrænu rannsóknanna um
miðstjórnarvald og héraðasamfélög
á 18. öld sýnt svo ekki verður um
villst að norskir embættismenn og
hagsmunaaðilar gátu tekið sér all-
mikil völd.
— Hveijir réðu þá íslandsmál-
um?
— Danaveldi var raunverulega
fjölþjóðaríki. Stjórnkerfið var þann-
ig upp byggt að til var miðstjóm
sem var upprunnin úr yfirstéttinni
þar sem miðstjórnin var staðsett,
þ.e. í Danmörku. Miðstjóminni bar
að sjá um yfirstjórn landsvæða
innan ríkisins og til þess að það
mætti takast varð hún að komast
að samkomulagi við áhrifamestu
aðila á hveiju svæði. Ef við lítum
til íslands má segja að landeigendur
á íslandi hafí verið sterkasta aflið
í íslensku samfélagi 18. aldar.
Rannsóknir mínar sýna að landeig-
endur á íslandi bjuggu við eins
konar „heimastjóm" á 18. öld.
Embættismenn á íslandi komu
áberandi oft úr hópi stærstu land-
eigendanna og vegna legu landsins
höfðu þeir ekki einasta mikil áhrif
á innanlandsstjóm, heldur gátu
þeir haft mikil áhrif á þær ákvarð-
anir sem teknar vom um íslensk
málefni í stjómardeildunum í Kaup-
mannahöfn. Samkvæmt lögmálum
einveldisstjórnar áttu ákvarðanir að
koma ofan frá, frá konungi og
stjómarstofnunum hans, en íslensk-
ir embættismenn lögðu ekki ein-
vörðungu fram frumvöi.p um ný
lög, lagabreytingar eða framkvæmd
tilskipana, sem tillit var tekið til í
Kaupmannahöfn, heldur komu þeir
iðulega í veg fyrir að lög kæmust
til framkvæmda sættu þeir sig ekki
við innihald þeirra.
Rannsóknir mínar leiddu m.a. í
ljós að embættismenn tóku málstað
landeigenda gegn leiguliðum, enda
vom þeir sprottnir úr stétt landeig-
enda og höfðu margir umboð kon-
ungseigna á íslandi. Þetta kemur
m.a. fram í því að þeir hömluðu
því að löggjöf sem landsnefndin
fyrri vann að til að auka rétt leigu-
liða gagnvart landeigenda kæmist
til framkvæmda. Sama gildir um
leigukúgildaánauðina á leiguliðum.
Landeigendur/embættismenn
vom því að þínu mati sterkasti
„þrýstihópurinn" á íslandi á 18. öld?
Andstaða við
Skúla fógeta
— Tvímælalaust. Þeir vom
helstu ráðamenn þjóðarinnar og
þrýstihópur gagnvart stjómvöldum
I Kaupmannahöfn.
— Höfðu danskir ráðamenn
skilning á vandamálum íslensks
samfélags á 18. öld? — Hveijir vildu
breyta ástandinu á íslandi?
— Mikið af umbótahugmyndum
kom frá miðstjóminni í anda þeirrar
tískustefnu sem einkenndi hag-
stjóm í álfunni. Þessi atriði vörðuðu
einkum aukið verslunarfrelsi, um-
bætur í málefnum leiguliða o.s.frv.
Lítill hópur embættismanna á Is-
landi undir forystu Skúla Magnús-
sonar landfógeta var einnig hlynnt-
ur þessari stefnu. Þessi hópur og
embættismenn stjómarinnar í
Kaupmannahöfn mættu hins vegar
öflugum andstæðingum þegar þessi
mál bar á góma, þar sem flestir
íslenskir embættismenn og jarðeig-
endur ásamt einokunarkaupmönn-
um snemst öndverðir gegn öllum
breytingum er horfðu til fijálsræð-
isáttar.
Á íslandi hafa lengi ríkt róman-
tískar hugmyndir um baráttu Skúla
gegn Dönum. Sú mynd sem dregin
hefur verið af þessum deilum er að
mínu mati mjög röng, þar sem segja
má að það hafí verið hinn íhalds-
samari hluti íslenskra embættis-
manna sem einkum kom í veg fyrir
breytingar en ekki dönsk stjómvöld.
Þessi embættismannahópur hafði
sitt fram, a.m.k. til um 1780, en
eftir þann tíma kann að hafa orðið
breyting á valdahlutföllum á ís-
landi. Það er þó enn sem komið er
alveg ókannað efni.
Miðstjórnin réð
— Hvemig falla niðurstöður þin-
ar inn í stærri mynd af ákvarðana-
töku og valdahlutföllum á Norður-
löndumál8. öld?
— Hið mikilvægasta er e.t.v. að
rannsóknir mínar sýna að endur-
skilgreina þarf og dýpka þann skiln-
ing sem lagður hefur verið í hugtak-
ið „hið danska einveldi". Þetta
höfðu margir haldið að væri nauð-
synlegt og það hefur komið glögg-
lega fram í niðurstöðum mínum og
öðmm niðurstöðum í norræna rann-
sóknarverkefninu „Centralmakt
och lokalsamhálle", ekki síst í þeim
norsku. Danakonungar sem persón-
ur tóku ekki ákvarðanir um málefni
fjarlægra ríkishluta, eins og Is-
lands; það gerði miðstjómin. í
Danmörku sjálfri vom tök mið-
stjómarinnar á ríkismálefnum betri
en á málefnum Noregs og íslands.
Öflugustu stéttir í Danmörku vom
jarðeigendaaðallinn og kaupmenn í
Kaupmannahöfn og þessir aðilar
höfðu sterk ítök í ríkisstjóminni.
Félagsleg staða bænda í Danmörku
gerði það að verkum að pólitísk
staða þeirra var veik, en í Noregi
var stór hluti bænda sjálfseignar-
bændur og bændastéttin mikilvæg-
ur þrýstihópur í málefnum er vörð-
uðu bændasamfélagið. Borgarar og
embættismenn í Noregi höfðu og
mikil áhrif á alla ákvarðanatöku.
Um stöðu embættismanna á íslandi
höfum við þegar rætt. Það má segja
að einveldið á íslandi hafí takmark-
ast af því að miðstjómin í Kaup-
mannahöfn varð að vinna fylgi stór-
jarðeigenda til að koma málefnum
í framkvæmd. í heild má segja að
í þessum þremur hlutum Danaveld-
is, sem ég nú hef drepið á, hafi
félagslegar aðstæður ráðið meira
um pólitískan raunvemleika en
formgerð stjómskipunarinnar „ein-
veldisins" gerði ráð fyrir.
Það má líta á niðurstöður mínar
sem dæmi í Evrópusögu. ísland
hafði ákveðna sérstöðu innan Dana-
veldis, eins og algengt var um önnur
landsvæði í öðmm ríkjum. Staða
íslands segir því mikið um þróun
ákvarðanatöku og framkvæmda-
valds í Evrópu á 18. öld.
íslenskir lesendur hefðu e.t.v.
áhuga á að vita við hvað þú ert að
fást núna. Ertu að vinna að rann-
sóknum á íslenskri sögu í evrópsku
samhengi, eins og áður, eða hefur
þú horfíð að öðmm verkefnum?
— Sem stendur er ég að kanna
sveitarstjórn í Svíþjóð á 19. öld,
jafnframt því sem ég kenni við
Stokkhólmsháskóla. Erfítt er að fá
fasta stöðu við háskóla í Svíþjóð
og sú staða sem ég hef nú er tíma-
bundin, kennsluálag er mikið og
mér finnst ég hafa of lítinn tíma
til rannsókna, en það sem ég fæst
við á því sviði nú er sem sagt
bundið sænskri sögu.
— Ertu þá að fullu læknaður af
íslandsveimnni, sem þú taldir þig
hafa smitast af og ráðið efnisvali
þínu til doktorsprófs?
— Ég fínn tæplega til sjúk-
dómsins lengur, en það er þó aldrei
að vita hvort manni slái ekki niður
síðar!
Þess má að lokum geta að dokt-
orsrit Haralds verður fáanlegt hjá
Sögufélagi.
Viðtal: Gísli Ágúst Gunnlaugsson
Myndir: Per Gustafsson
Hæstiréttur:
Fasteignasali dæmdur í f imm
mánaða fangelsi fyrir fjársvik
við blaðamennsku, skrifað bók-
mennta- og kvikmyndagagnrýni
um árabil, ritstýrt bókmennta-
tímaritum, leikstýrt kvikmynd-
um og fleira mætti eflaust telja.
Nú hefur hann um tæplega
tveggja ára skeið verið forstjóri
hins þekkta danska útgáfufyrir-
tækis Gyldendal.
Auk bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs hefur Klaus
Rifbjerg hlotið fjölmörg verðlaun
og margs konar viðurkenningu
fyrir bækur sínar.
Danska bókakynningin hefst
kl. 15 á sunnudaginn og verður
þar að venju til sýnis nokkurt
úrval danskra bóka sem út komu
1985, og verða þær lánaðar út
að kynningunni lokinni. Aðgang-
ur að bókakynningunni er ókeyp-
is og öllum heimill meðan húsrúm
leyfír.
(Fréttatilkynning frá Norræna húsinu.)
FASTEIGNASALI í Reykja-
vík hefur veríð dæmdur í
Hæstarétti í fimm mánaða
fangelsi og greiðslu sakar-
kostnaðar fyrir fjársvik.
Héraðsdómi var með stefnu
17. apríl 1985 áfrýjað til
Hæstaréttar af hálfu ákæru-
valds til þyngingar
Ákæra var gefín út á hendur
fasteignasalanum í nóvember
1983. Var honum meðal ann-
ars gefíð að sök að hafa fengið
kaupendur íbúðar, sem hann
hafði milligöngu um að selja,
til að afhenda sér víxla að fjár-
hæð samtals 350 þúsund krón-
ur á þeim forsendum að verið
væri að greiða skuld sam-
kvæmt kaupsamningi, en fyrir
ákærða hafí vakað að nota
andvirði víxlanna í eigin þarfír.
í dómsorði segir að ákærði
skuli sæta fangelsi í fímm
mánuði.
Ákærði greiði Trésmíðafé-
lagi Reykjavíkur 13.806,00
krónur. Einnig greiði ákærði
Völdundi hf. 15.305,00 krónur
ásamt mánaðarlegum dráttar-
vöxtum frá 12. nóvember 1982
til greiðsludags, og skulu vext-
ir vera þeir er Seðlabanki ís-
lands ákveður hveiju sinni, þó
eigi hærri en 5% á mánuði.
Ákærði greiði kostnað sak-
arinnar í héraði, þar með talin
málsvamarlaun eins og þau
eru ákveðin í héraðsdómi.
Ákærði greiði áfrýjunarkostn-
að sakarinnar, þar með talin
saksóknarlaun í ríkissjóð,
15.000,00 krónur, og máls-
vamarlaun skipaðs veijanda
síns, Amar Clausen hæstarétt-
arlögmanns, 15.000,00 krón-
ur.
(
í
\
)
i
*
í
t
i
1
I
i
í
í
i
l
I
I
I
(
(
ar
c?
4
f
*
v
*
»
$