Morgunblaðið - 01.10.2006, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
M
arkmið tengd börnum
í vestrænum velferð-
arríkjum eru margs-
konar og tengjast
meðal annars þjón-
ustu og eftirliti á meðgöngu og
umönnun ungra barna svo báðir for-
eldrar geti sinnt vinnu. Eitt meg-
ineinkenni norræna velferðarkerf-
isins er viðurkenningin á lagalegum
réttindum barna, þar sem Norð-
urlöndin hafa verið í fararbroddi í
sögunni. Áhersla hefur verið lögð á
að tryggja rétt barna, innan sem ut-
an hjónabands, og í seinni tíð hefur
sjónum í æ meira mæli verið beint að
sjálfsforræði þeirra og frelsi og ham-
ingju.
Í kafla um samanburð á fé-
lagsráðgjöf og stefnu í velferð-
armálum barna á Norðurlöndum,
sem birtist í septemberhefti Euro-
pean Journal of Social Work, eftir
Guðnýju Björk Eydal, dósent í fé-
lagsráðgjöf við Háskóla Íslands, og
Mirju Satka, prófessor í fé-
lagsráðgjöf við háskólann í Helsinki,
segir að verkaskipting milli ríkisins
og fjölskyldunnar hafi verið miðdep-
illinn í stefnumörkun í umönnun
barna á Norðurlöndum frá því dag-
gæsla á vegum hins opinbera byrjaði
að þróast eftir síðari heimsstyrjöld
og fæðingarorlof varð til. Tvenns
konar rök hafa verið færð fyrir íhlut-
un og stuðningi ríkisins, annars veg-
ar að nauðsynlegt sé að styðja við
fjölskylduna til að gæta hagsmuna
barnsins og hins vegar að tryggja
tækifæri mæðra til þátttöku á vinnu-
markaði, sem og aðstæður til barn-
eigna.
Á síðasta áratug liðinnar aldar
kom feðraorlof fram á sjónarsviðið á
öllum Norðurlöndunum, til þess að
tryggja réttindi feðra og rétt barna
til að njóta umönnunar þeirra.
Guðný og Mirja Satka segja, að fljótt
á litið og í samanburði við önnur ríki
hafi Norðurlöndin svipaða stöðu
hvað varðar daggæslu og stuðning
við fjölskyldur ungra barna. En þeg-
ar umönnunarstefna þeirra sé skoð-
uð gaumgæfilega, komi í ljós að
munurinn milli landanna fari vax-
andi. Svo virðist sem þrenns konar
kerfi sé við lýði, það er fjölskyldu-
greiðslur vegna umönnunar ungra
barna, sem styrkja og viðhalda kyn-
greindu fjölskyldumynstri, nið-
urgreidd daggæsla sem gerir mæðr-
um kleift að vinna utan heimilis og
báðum foreldrum að afla tekna, og í
þriðja lagi, lög um mæðra-, feðra- og
foreldraorlof sem auðveldar báðum
foreldrum að vinna úti og taka
ábyrgð á umönnun barna sinna. Í
Noregi og Finnlandi er umönn-
unarstefnan samþætt úr þessu
þrennu. Í Svíþjóð og á Íslandi hefur
áherslan verið lögð á daggæslu og
foreldraorlof, þar sem tiltekinn hluti
er ætlaður föður. Stefnan í Dan-
mörku er í ætt við þá sænsku, en
fram til ársins 2001 var við lýði kerfi
sem gerði foreldrum mögulegt að
vera heima með ungum börnum eftir
fæðingarorlof, en það var tekið upp
vegna atvinnuleysis og aflagt árið
2002. Þess í stað var tekið upp
sveigjanlegt mæðra-, feðra- og for-
eldraorlof.
Greiðslur og aukin gæsla
Hugmyndafræðin er enn sú, að
umönnun ungra barna sé bæði á
ábyrgð foreldra og ríkisins og það
sem Norðurlöndin eiga sameiginlegt,
er sú tilhneiging að hafa aukið stuðn-
ing smátt og smátt með aukinni
gæslu og greiðslum til foreldra. Þær
hugmyndir hafa til að mynda fest í
sessi, að barn eigi rétt á tiltekinni
gerð vistunar, til dæmis algildan rétt
til daggæslu frá vissum aldri, eða rétt
á umönnun beggja foreldra fyrstu
mánuðina, segja Guðný og Mirja
Satka.
Stefán Ólafsson prófessor sagði í
erindi um það hvað velferðarríkið
gerði fyrir börn, á ráðstefnu Umboðs-
manns barna og rektors Háskóla Ís-
lands fyrir tveimur árum, að íslenska
leiðin væri blönduð. „Hvað snertir
velferðarþjónustu (heilbrigðisþjón-
ustu, menntun, dagvistun barna og
aldraðra, félagsþjónustu) þá eru Ís-
lendingar líkir Skandinövum, en þeg-
ar kemur að tekjutilfærslum til ein-
staklinga og fjölskyldna þá gætir
talsverðra engilsaxneskra áhrifa, sem
koma fram í lágum upphæðum bóta
og mikilli beitingu tekjutenginga.
Bótakerfið er þannig meira fátækra-
miðað en að það sé framkvæmt í anda
borgararéttinda, þótt lögin geri ráð
fyrir því síðarnefnda. Þannig gætir
meiri sparnaðar í tekjutilfærslum til
fólks í íslenska kerfinu og kemur
þetta meðal annars fram í minni út-
gjöldum hins opinbera til þessara
mála en tíðkast á hinum Norðurlönd-
unum og víðast í Evrópu.“
Mikið álag á heimilum
Stefán segir ennfremur, að tíðni
fæðinga á Íslandi hafi um langt árabil
verið með því hæsta sem þekkist í
Evrópu. „Það þýðir að meðalfjöldi
barna á íslenskum heimilum er meiri
en almennt er í Evrópu. Að auki er
atvinnuþátttaka beggja foreldra
mjög mikil (há atvinnuþátttaka
mæðra og langur vinnutími karla ut-
an heimilis). Þetta þýðir að álag á ís-
lenskum heimilum er að öðru jöfnu
mikið. Dagvistarþjónusta barna er af-
ar mikilvæg í þessu samhengi. Hún
hefur stórbatnað á síðasta áratug,
ekki síst í Reykjavík. Nú á dögum eru
Íslendingar með hæst hlutfall barna á
forskólaaldri í formlegri dagvistun á
vegum hins opinbera (sveitarfélaga),
ásamt Dönum. Hinar norrænu þjóð-
irnar eru einnig með góða forsjá á
þessu sviði og á meginlandi Evrópu
er notkun dagvistunar áberandi mikil
hjá Frökkum og Belgum. Á Íslandi
hefur á síðustu árum einnig orðið
mikil framför í einsetningu skóla og
veitingu heitra máltíða í skólum, sem
bætir mjög barnaumhverfið. Á árum
áður voru oft mikil brögð að því að
börn gengju sjálfala að nokkru leyti,
meðal annars vegna þess að stofnanir
og þjónusta í barnaumhverfinu voru
ófullnægjandi þrátt fyrir að atvinnu-
þátttaka foreldra væri með því mesta
sem þekktist í heiminum.“
Hin vinnandi börn
Guðný Eydal segir, að ekki séu
nema liðlega hundrað ár síðan að
byrjað var að skilgreina börn sem
þjóðfélagshóp með sérstök réttindi,
til dæmis þegar sett voru lög sem
bönnuðu vinnu barna og löggjöf um
rétt þeirra til skólagöngu. Í framhaldi
af slíkri lagasetningu hafi hugmynd-
um um þörf barna fyrir lagalega
vernd fleygt fram og löggjöf um
barnavernd verið sett. Út úr slíkum
lagasetningum megi lesa ákveðna
þróun hvað varðar afmörkun barn-
æskunnar. „Það er þó tiltölulega stutt
síðan að skilin milli barnæsku og full-
orðinsára voru óljós, eins og rann-
sóknir íslenskra sagnfræðinga hafa
sýnt fram á. Allt fram að aldamótum
tóku ung börn, frá 5–6 ára aldri, virk-
an þátt í daglegum störfum og vinnu-
tími þeirra var oft mjög langur. Mörg
þeirra bjuggu við erfið kjör og þegar
verst lét var fjölskyldum þeirra
sundrað ef þær náðu ekki að fram-
fleyta sér. Þó að margt hafi breyst,
var atvinnuþátttaka barna meiri hér-
lendis en í flestum löndum sem við
miðum okkur við og vinna barna var
ekki bönnuð hér á landi með jafn af-
gerandi hætti og í nágrannalönd-
unum. Annað sem einkennir þró-
unina hér, er mikil og nokkuð stöðug
spurn eftir vinnuafli. Það hafði meðal
annars í för með sér aukna atvinnu-
þátttöku kvenna. Á áttunda og ní-
unda áratugnum eykst atvinnuþátt-
taka íslenskra kvenna mjög hratt en
uppbygging opinberrar dagvistar er
mjög hæg á sama tíma. Rannsóknir
frá þessum tíma sýna glögglega hvað
þessi „mishröðun“ hafði í för með sér.
Foreldrar þurftu að leita einstakl-
ingsbundinna lausna þegar opinber
úrræði þraut. Oftast var boðið upp á
leikskóla hálfan daginn, því ekki var
boðið upp á fulla vistun nema fyrir
einstæðar mæður og námsmenn. Eft-
ir það tóku við aðrar lausnir, dag-
mæður eða önnur úrræði. Rann-
sóknir sýndu að íslenskir foreldrar
unnu í meira mæli eftir að dagvinnu-
tíma lauk en foreldrar á öðrum Norð-
urlöndum, þannig að ein lausnin var
að skiptast á að gæta barnsins. Í
mörgum tilfellum áttu foreldrar þess
ekki kost að ljúka vinnu áður en
gæslutíma barnanna lauk og dæmi
eru um að lítið eldri börn hafi verið
látin sækja systkini sín. Einnig sýndu
rannsóknir Baldurs Kristjánssonar
dósents og fleiri fram á, að í sumum
tilfellum voru börn skilin tiltölulega
ung eftir ein heima og vel þekkt er
hugtakið lyklabarn. Það er mjög mik-
ilvægt að við gleymum ekki þessum
veruleika þegar rætt er um hversu
mikil aukning hafi orðið á vistun
barna í 8–9 tíma á dag. Þó að vistun á
leikskóla hafi lengst, er ekki víst að
samverustundum með foreldrum hafi
fækkað. Það er líka mikilvægt að hafa
í huga, að það að vinna fullan vinnu-
dag er ekki alltaf val, heldur lífs-
nauðsyn hjá hjá ákveðnum hópum.“
Vantar betri rannsóknir
Guðný bendir á, að betri rann-
sóknir skorti á aðstæðum barnafjöl-
skyldna og til dæmis sé lítið vitað um
þróun fátæktar hérlendis. Enn-
fremur bendir hún á, að mikill metn-
aður sé lagður í starfið á leikskól-
unum og að þeir mæti margvíslegum
þörfum barna. „Einnig þarf maður að
spyrja sig, hvað bíður barna heima?
Eru það foreldrar sem hafa tíma til
að sinna þeim, eða er álag af ein-
hverju öðru tagi fyrir hendi? Ef við
viljum fjölga samverustundum barna
með foreldrum sínum, þarf að huga
að ástæðum foreldra fyrir því að
vinna langan vinnudag. Eins og ég
nefndi hefur ákveðinn hópur ekki val,
mikil vinna getur verið nauðsynleg til
að láta enda ná saman. Vanda þessa
hóps gætu stjórnvöld og aðilar vinnu-
markaðarins mætt, til dæmis með
hærri tekjum eða opinberum stuðn-
ingi. Dæmi um slíka aðgerð er til
dæmis íslenska barnabótakerfið, sem
greiðir foreldrum með lágar tekjur
hærri upphæðir en þeim sem meira
hafa. Annar hópur vinnur mikið en
gæti teknanna vegna minnkað við sig
vinnu. Ef hvetja á þennan hóp til að
draga úr vinnu gætum við mætt
margþættum hindrunum sem ekki er
einfalt að fást við. Að hluta til getur
vandinn legið í menningu vinnustað-
anna, en gæti einnig legið í því hvern-
ig foreldrar forgangsraða. Að draga
úr vinnutíma er ekki einföld aðgerð,
mikil spurn er eftir vinnuafli og víða
eru gerðar mjög miklar kröfur til
starfsmanna um afköst. Þótt opinber-
ir aðilar gætu haft ákveðin áhrif á
slíka umræðu, eru þessar ákvarðanir
teknar á vinnustöðunum annars veg-
ar og á heimilunum hins vegar. Ég
hef stundum hvatt fólk til þess að
setjast niður og móta sér sína eigin
fjölskyldustefnu. Hvaða markmið
vilja foreldrar setja sér? Hvernig fjöl-
skyldulíf telja þeir æskilegast að
bjóða börnum sínum? Er forgangs-
röðunin í samræmi við það sem fólk
vill leggja áherslu á? Hvort er til
dæmis meira virði, að geta varið tíma
með börnunum eða endurnýja eld-
húsinnréttinguna? Nýlegar tölur um
meðalyfirdrátt íslenskra heimila gefa
skýr skilaboð um að boginn er
spenntur til hins ítrasta.“
Fjölskyldan og ríkið
Morgunblaðið/ÞÖK
Morgunblaðið/Þorkell
Guðný Björk Eydal, lektor í fé-
lagsráðgjöf við Háskóla Íslands.

 

 
      

    
    


 
  


   !"
 
  #$!"
 
%
"!&   
'
  " 

 



  
! (


"! 
$  
)* 

 

+*,
-.,
.. 
)* 

# 
/#! #0,
0+,
#- 
)# 
)# 

+ ,
-#,
. $  
- 
. 
 
/#! .,
* ,
0- 
* 
* 
 

0$,
-),
  !"# $ %

1
   2  & 
 3 4
Verkaskipting
milli ríkisins og
fjölskyldunnar í
umönnun ungra barna hefur verið við lýði um ára-
tugaskeið. En skyldi kerfið vera nógu hliðhollt þeim
sem vilja vera lengur heima með börnunum sínum,
skrifar Helga Kristín Einarsdóttir í annarri grein um
börn í samfélagi nútímans. Einn viðmælenda hennar
er Eva María Jónsdóttir, en hún á þrjár ungar dætur
og veltir því meðal annars fyrir sér hvort við séum
nógu dugleg við að taka þarfir barnanna með í reikn-
inginn þegar fæðingarorlofi lýkur.
Er Ísland barnvænt
samfélag? Grein II
»Hvaða markmið vilja
foreldrar setja sér?
Hvernig fjölskyldulíf
telja þeir æskilegast að
bjóða börnum sínum?
Er forgangsröðunin í
samræmi við það?