Morgunblaðið - 01.10.2006, Blaðsíða 39

Reuters
Trúarbragðaátök Ræðu Benedikts XVI. páfa um íslam var mótmælt í Tyrklandi eins og fleiri ríkjum múslíma. Ummæli jafnt trúar- og stjórnmálaleiðtoga í ESB hafa valdið ólgu í Tyrklandi.
landakröfur, stjórnmálastefnur og menningarpóli-
tík byggða á þjóðernishyggju eða öllu heldur þjóð-
rembu.
Heikkilä fjallaði ýtarlega um hlutverk kristin-
dómsins í að skapa þá ímynd Evrópu, sem við höf-
um flest í dag. Á miðöldum hefði Evrópa, eins og við
þekkjum hana af landakortum nútímans, orðið til
með útbreiðslu kristninnar. Ný landsvæði hefðu
bætzt við hina kristnu Evrópu en önnur hefðu tap-
azt sem kannski væru talin til Evrópu í dag ef sagan
hefði þróazt með öðrum hætti. Norðurströnd Afr-
íku hefði til dæmis talizt til hins evrópska menning-
arsvæðis á meðan þar voru kristin samfélög. Sama
átti við um Litlu-Asíu (sem samsvarar nokkurn
veginn Tyrklandi nútímans), sem var eitt fyrsta
svæðið sem var kristnað. Þetta breyttist þegar ísl-
am varð ríkjandi trú á þessum landsvæðum og
tengslin við þau rofnuðu. Heikkilä benti á að Finn-
land og Eystrasaltsríkin hefðu ekki verið kristnuð
fyrr en á 12. og 13. öld og hefðu því verið hluti Evr-
ópu lítið lengur en sum svæði í Norður-Afríku.
„Sömuleiðis má velta því fyrir sér hvort Landið
helga, svæðið sem er Líbanon og Ísrael í dag, teld-
ist enn til Evrópu hefði það haldið í kristna trú og
latneska menningu eftir að krossferðunum lauk,“
sagði Heikkilä.
Hann sagði að þannig hefðu ytri mörk Evrópu
mótazt bæði menningarlega og landfræðilega af
andstæðum. „Það er þess vegna ekki hægt að skilja
sögu [Evrópu] nema með því að skoða samskipti
hennar við nærliggjandi svæði. Þegar allt kemur til
alls voru sameiginlegir óvinir og ógnir eitt af því
sem þjappaði Evrópuþjóðum saman strax á miðöld-
um.“
Heikkilä sagðist hins vegar þeirrar skoðunar að í
Evrópusögunni hefði afrekum Vestur-Evrópu alla
tíð verið gert of hátt undir höfði. Menn hefðu litið
framhjá mikilvægi bæði Austrómverska ríkisins
eða Býsanz og íslam fyrir evrópska menningu. Evr-
ópa hefði heldur aldrei orðið fullkomlega kristin.
Jafnvel eftir 1300, þegar síðustu svæðin, sem í dag
teljast til Evrópu, höfðu verið kristnuð voru áfram
stór samfélög gyðinga í Evrópu. Íslam náði fótfestu
á Spáni og Sikiley og breiddist út um Balkanskag-
ann á síðmiðöldum. Og þótt kristindómurinn hefði
sameinað Evrópu á margan hátt hefðu deilur á milli
austur- og vesturkirkju, kaþólskra og mótmælenda
jafnframt verið einn þátturinn sem reif Evrópu í
sundur og leiddi til þess að Evrópubúar bárust á
banaspjót.
Í erindi hins þekkta sagnfræðings Miroslav
Hroch, sem er prófessor við háskólann í Prag, mátti
greina nokkurn trega vegna þeirrar tilhneigingar,
sem Tuomas Heikkilä nefndi einnig, að líta framhjá
sögu Austur-Evrópu þegar fjallað væri um sigra
Evrópumanna. Hroch benti á að í kalda stríðinu
hefði Evrópa verið klofin og öll árangursrík skref til
samstarfs og sameiningar hefðu verið stigin í vest-
urhluta álfunnar. „Hugtakið „Evrópa“ var endur-
skilgreint á pólitískum forsendum frjálslyndis og
lýðræðis og yfirtekið af vestrinu. Við vitum enn
hversu erfitt það er að gleyma áratugunum fjórum
þegar litið var á vestrið sem hina einu sönnu Evr-
ópu og austrið var útilokað ekki aðeins frá sam-
félagi Evrópuríkja, heldur einnig frá sögu álfunn-
ar,“ sagði Hroch.
Gamlir óvinir – nýir vinir
Þ
að má velta því fyrir sér hvort ekki
séu ákveðnar hliðstæður með stöðu
Tyrklands og jafnvel annarra músl-
ímaríkja á jöðrum Evrópu og Aust-
ur- og Mið-Evrópuríkjanna sem nú
hafa verið boðin velkomin inn í Evr-
ópusambandið. Á sínum tíma var íslam án efa sá
óvinur og sú ógn sem þjappaði hinum kristnu Evr-
ópubúum saman og stuðlaði að því að skapa evr-
ópska samvitund. Seinna meir var það sovétkomm-
únisminn sem ógnaði Evrópu og varð til þess að um
skeið skilgreindi vesturhluti álfunnar sig sem hina
einu, sönnu Evrópu eins og Miroslav Hroch nefnir.
En er Tyrkland óvinur í dag frekar en þau ríki sem
urðu kommúnismanum að bráð? Tyrkir aðhyllast
vissulega íslam en það er allt annars konar íslam en
sú tegund sem ýtir undir hryðjuverk og tyrkneskt
samfélag í dag á fátt sameiginlegt með því Tyrkja-
veldi sem lagði Balkanskagann undir sig á sínum
tíma. Af hverju ætti Evrópusambandið að hafna
gömlu Evrópuríki sem vill ganga í raðir þess og
vinna með öðrum Evrópuríkjum – vera vinur en
ekki óvinur?
Það er ómögulegt að búa til evrópska samvitund
sem grundvallast á tungumáli, trúarbrögðum eða
þjóðmenningu. Til þess er álfan alltof fjölbreytt og
sundurleit. Að lýsa Evrópu kristna álfu myndi t.d.
ekki aðeins útiloka ríki á borð við Tyrkland, heldur
líka þær milljónir núverandi íbúa ESB-ríkjanna
sem aðhyllast íslam eða einhver önnur trúarbrögð
en kristni. Það eru hins vegar til ákveðin gildi sem
eiga uppruna sinn í Evrópu og hafa síðan farið sig-
urför um heiminn; það má orðið kalla þau algild.
Það eru gildin sem lýst er í Kaupmannahafnarskil-
yrðunum; lýðræðislegt stjórnkerfi, virðing fyrir
mannréttindum og réttarríki, stuðningur við mark-
aðsbúskap og samkeppni og ekki sízt virðing fyrir
ólíkri menningu, tungumálum og trúarbrögðum og
vernd minnihlutahópa. Þessi gildi hafa meðal ann-
ars orðið til vegna þess að í Evrópu hefur um alda-
skeið verið blandað saman ólíkum menningarheim-
um. Þetta hlýtur að vera sá kjarni sem tilraunir til
að skapa evrópska samkennd grundvallast á.
Evrópusamstarfið hefur stuðlað að mikilli efna-
hagslegri framþróun aðildarríkjanna. Hinn upphaf-
legi hvati að stofnun Efnahagsbandalagsins, eins
og það kallaðist í fyrstu, var þó ekki aðeins efna-
hagslegur ávinningur, heldur ekki síður friðarvið-
leitni. Stofnendur EBE töldu að með því að sam-
þætta efnahagslíf aðildarríkjanna mætti koma í veg
fyrir að þau færu enn á ný í stríð sín á milli. Evrópu-
hugsjónin hefur skilað miklum árangri. Stríð á milli
gamalla óvina á borð við Frakkland og Þýzkaland
er óhugsandi í dag. Ríkin í austurhluta álfunnar
reyndust tilbúin að láta af landamæradeilum og
tryggja réttindi minnihlutahópa í skiptum fyrir að-
gang að Evrópumarkaðnum.
Spurningin er hvort nú sé ekki tækifæri til að út-
víkka friðarhugsjón Evrópusambandsins. Í dag er
ekki mest hætta á átökum milli aðildarríkja ESB,
ekki heldur á milli Rússlands og Vesturlanda.
Mesta ógnin við frið og öryggi er það sem kallað
hefur verið átök menningarheima; íslam og kristni,
hins austræna heims og hins vestræna með einum
eða öðrum hætti.
Með því að taka inn í sínar raðir fjölmennt ríki
múslíma, sem aðhyllist hófsama íslamstrú, væri
Evrópusambandið auðvitað að rétta út hönd til
múslíma og sýna fram á að ríki múslíma og vest-
ræn, kristin ríki gætu átt með sér náið samstarf.
Auðvitað hlýtur Tyrkland að þurfa að uppfylla þau
skilyrði sem sett eru fyrir inngöngu. En það er frá-
leitt að útiloka aðild þess fyrirfram eins og bæði
stjórnmálamenn og trúarleiðtogar í Evrópusam-
bandinu gera nú. Með því ala þeir aðeins á þeirri
tortryggni og hatri sem margir múslímar bera í
brjósti gagnvart Vesturlöndum. Það getur vel verið
að það verði erfitt að finna lausnir á því að Tyrkland
verði aðildarríki ESB. Það getur reynt á bæði
stofnanir og efnahag sambandsins. En ESB-ríkin
ættu samt að reyna.
»Með því að taka inn í sínar raðir fjölmennt ríki múslíma, semaðhyllist hófsama íslamstrú, væri Evrópusambandið auðvitað
að rétta út hönd til múslíma og sýna fram á að ríki múslíma og
vestræn, kristin ríki gætu átt með sér náið samstarf.
rbréf
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 2006 39