Morgunblaðið - 01.10.2006, Blaðsíða 61

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 2006 61
menning
Á
rið 1946, í þann mund
er skrifari hóf reglu-
lega að venja komur
sínar á listviðburði í
Listamannaskálann
gamla við Kirkjustræti 12, voru
þrjú ár frá vígslu hans. Vil þó eng-
an veginn fortaka að ég hafi ekki
litið þar inn eitthvað fyrr því að-
skiljanlegustu viðburðir áttu sér
stað innan veggja hans, meðal ann-
ars tombólur, sem í þá daga voru
mikils háttar og spennandi við-
burðir fyrir unga sem aldna, og
helst enginn lét sig vanta á, jafn-
aðarlega þröng á þingi. Þetta gím-
ald á þeirra tíma mælikvarða var
jú í hjarta borgarinnar og litu
margir hýru auga til nýtingu þess,
meðal annars fóru þar fram ýmis
konar skröll, róttækir og aðrir að-
ilar höfðu þar aðstöðu til funda-
halda og fleira og fleira.
Stórmerkilegt hvað þetta hrófa-
tildur þoldi sem stórum frekar reis
upp fyrir metnað og fórnfýsi ein-
stakra myndlistarmanna en fjár-
hagslega getu hvað þá opinberan
stuðning, að ekki sé vikið að því
hve lífdagar þess urðu margir.
Skálinn, sem byggður var eftir
uppdráttum Gunnlaugs Halldórs-
sonar arkitekts, varð strax eft-
irsóttur til myndlistarsýninga og
margar þeirra alla tíð stór-
viðburður í höfuðborginni. Sjálfur
hélt ég þar einkasýningar 1955,
1960 og 1966, og enn hélt skálinn
velli einhver ár til viðbótar, þótt
lekur væri og skakkur og menn
þyrftu helst að halda fyrir nef sér
á salernum. Þetta var þó eini og
„glæsilegasti“ sýningarstaður
borgarinnar um sína daga,„Lista-
höll“ Reykjavikur“, Íslands fata
morgana í sjónlistum, eins konar
hliðstæða Den Frie við Austurport
í Kaupmannahöfn. Hugmyndin trú-
lega sótt þangað, svipað kirkju-
byggingunni er reis á Skólavörðu-
hæð til Grundtsvigskirkju, sem
líkast til var teiknuð yfir öxl húsa-
meistara ríkisins, en bygging-
arefnið þá ólíkt traustara en í skál-
anum. Járnbent steinsteypa en
ekki tilfallandi timbur, kassafjalir
og tjörupappi.
Að svo komnu þykir mérrétt, að hér birtist orð-rétt áreiðanlegustuheimildir sem ég hef á
milli handanna um aðdraganda
byggingarinnar, fann þær í rit-
röðinni: „Sögustaðir við Sund“ eft-
ir Pál Líndal, (1987).
„Árið 1930 reisti félagsskapur
nokkurra þjóðkunnara myndlist-
armanna sýningarskála á lóð Líkn-
ar við Kirkjustræti. Í þeim skála,
var haldin mikil listsýning í tilefni
Alþingishátíðarinnar það ár. Voru
sýnd um 250 listaverk eftir 16
listamenn. Ekki mun þessi skáli
hafa staðið lengi.
Skortur á viðunandi sýning-
arhúsnæði í Reykjavík var mynd-
list hinn mesti fjötur um fót og
réðst Félag íslenskra myndlist-
armanna í það stórvirki að bæta
þar úr. Það fékk bráðabirgðaleyfi
hlutaðeigandi yfirvalda 1942 til að
reisa stóran skála úr timbri á
þessum sama stað, „á tréfótum í
feni“ eins og einn góður maður
komst að orði. Ekki ætlaði það þó
að ganga hljóðalaust því að raddir
komu fram um að með fyrirhug-
aðri starfsemi væri virðingu Al-
þingis misboðið auk þess sem Al-
þingishúsinu gæti stafað hætta af
ef eldur kæmi upp í skálanum.
Skálinn var opnaður vorið 1944
(?) með mikilli listsýningu. Næstu
áratugi var Listamannaskálinn, en
svo var byggingin jafnan nefnd,
aðalsýningarhúsnæðið í Reykjavík.
Var hann notaður til alhliða félags-
og sýningarstarfsemi. Þar fóru
fram dansleikir og hvers konar
skemmtanir, ýmiss konar fundir,
vörusýningar, hlutaveltur, skák-
mót, bókamarkaðir og sitt hvað
fleira.
Með tímanum tók skálinn að láta
á sjá enda hefur naumast verið
ætlunin að hann stæði marga ára-
tugi. Sú varð þó raunin því að það
var ekki fyrr en sýningaraðstaða
var fengin að Kjarvalsstöðum á
Miklatúni að byggingin var rifin
(1968) og hefur ekki verið byggt
aftur á þessum stað.“
Hér er skilmerkilega sagtfrá en vil ég þó geraþrjár athugasemdir tilviðbótar ranga ártalinu,
hið fyrsta hefði verið rétt að undir-
strika að myndlistarmenn stóðu að
ég best veit einir að byggingu
Listamannaskálans gamla og veð-
settu jafnvel hús sín. Önnur starf-
semi var efalaust til að standa
undir rekstri hans og lágu leigu-
gjaldi til listamanna. Þá höfðu
myndlistarmenn öðlast ýmis rétt-
indi vegna hins langa tíma sem
skálinn stóð við hlið Alþingishúss-
ins sem varð til þess að á endanum
var þeim boðin og úthlutuð úrvals
lóð á Klambratúni (Miklatúni).
Loks var annar skáli sem skyldi
undir verk Kjarvals, með tengi-
byggingu á milli og bera heitið
Kjarvalsskáli seinni tíma hug-
ljómun auk þess að nafnið Kjar-
valsstaðir kom ekki á bygginguna
fyrr en eftir að hún var risin upp
og starfsemin hafin. Mörgum þótti
eðlilegt og sjálfsagt að gamla nafn-
ið hefði forgang í ljósi sögunnar en
hér þrýstu borgaryfirvöld og
áhrifamiklir Kjarvalsvinir sterkt á
sem gerði að verkum að myndlist-
armenn lúffuðu sem ég tel af-
drifaríka handvömm, sem gagn-
aðist ekki heildinni, einungis
málaranum og minningu hans. Hér
hefði hlutlaust sérnafn er vísaði til
starfseminnar í húsinu verið meira
við hæfi eins og reynslan segir af
svipuðum nafngiftum og deilum
ytra. Naumast hefðu danskir lista-
menn til lengdar sætt sig við að
myndlistarhúsið stóra „Den Frie“
við Austurport í Kaupmannahöfn
hefði verið kennt við J.F. Will-
umsen, eða nokkurn þeirra sem að
byggingunni stóðu.
Myndlistarmenn höfðuforgang að Vestri salog þannig er ekki al-veg rétt með farið,
jafnvel lítillækkandi, að þeir hafi
„fengið aðstöðu“ á Kjarvalsstöðum
auk þess kom hún ekki fyrr en
1972. Fyrsta sýningin í öllu húsinu
var Sýning norræna myndlist-
arbandalagsins í maí sama ár.
Þetta ætti ég að vita sem formaður
sýningarnefndar og sýningarstjóri
hennar, eða „overkommisionær“
eins og það var titlað. Hætta á að
margur sem les muni fá rangar
hugmyndir um byggingarferlið og
jafnvel álíta að myndlistarmenn
hafi komið að framkvæmdunum
eftir á í stað þess að þeir voru
frumkvöðlar að byggingu vestri
salar sem fæddi seinna af sér hug-
myndina um Kjarvalsskála við hlið
hans.
Þá er frá að segja að bygg-ing Listamannaskálansgamla olli straumhvörfumí Reykjavík, myndlist-
armenn höfðu loks fengið þá sýn-
ingaraðstöðu og eðlilega bakland
sem þeir höfðu lengi stefnt að og
einir lyftu þeir því grettistaki. En
vitaskuld hefði verið æskilegt að
jafnt inniviðir sem ytra byrði
hefðu verið úr traustara efni.
Og ekki stóð á miklum hvörfum
eftir vígslusýninguna, nefna má
einkasýningu Finns Jónssonar,
samsýningar Gunnlaugs Schevings
og Þorvaldar Skúlasonar, Barböru
Árnason og Magnúsar Á. Árnason-
ar. Þá opnaði Kjarval hinn 13.
febrúar 1945 þá frægu sýningu
sem oft er vitnað til og öll met sló.
Múgur og margmenni þyrptist á
viðburðinn, slegist um málverkin
og hvert einasta þeirra seldist á 20
mínútum auk þess að aðsóknarmet
var sett og tölunni 11.000 fleygt á
lofti. Raunar segja aðrar og jarð-
bundnari heimildir að í mesta lagi
7.000 hafi keypt sig inn sem skipt-
ir minna máli en er lýsandi um all-
ar fréttir hlutaðeigandi af aðsókn-
artölum á listsýningar fram á
daginn í dag. Sýningin kom á réttu
augnabliki er stríðsgróðinn var í
hámarki, stríðinu að ljúka, landið
nýorðið lýðveldi, þjóðernisróm-
antík blómstraði, sól og vor í lofti.
Annar stórviðburður leit dagsins
ljós er Svavar Guðnason þá ný-
kominn heim frá Kaupmannahöfn
opnaði sína fyrstu sýningu á Ís-
landi 18. ágúst sama ár, en minni
sögur fara af sölu og aðsóknarmeti
þótt hún muni annars hafa gengið
þokkalega vel, en margur mun
seinna hafa nagað sig í hand-
arbökin fyrir að hafa ekki fest sér
málverk. Þá skal vísað til þess að
skálinn var vettvangur jassvakn-
ingar og þannig mun dixíeland-
tónlistin fyrst hafa verið spiluð þar
á dansleik í desember sama ár og
voru Björn R. Einarsson og fé-
lagar að verki. Húsið fljótlega not-
að undir dansleiki, og fyrir kom að
þeim lauk að íslenskum sveitabal-
lasið með því að menn tóku að
lemja hver á öðrum. Frægastur
mun listamannaslagurinn mikli
1943, sem oft var vitað til, en nafn-
giftin sótti kannski öllu meira til
skálans en að myndlistarmenn ein-
ir hafi átt þátt í þeim pústrum, þó
meira en táknrænt um árin fram-
undan í þeim viðsjála ranni.
Af öllu þessu má markahvílík vítamínsprautabygging skálans hefurverið, jók adrenalínið og
hristi í mörgum skilningi duglega
upp í hormónum borgarbúa. Um
menningarþrungið framtak að
ræða og margur mun meira að
segja eiga tilvist sína skálanum að
þakka, því ýmislegt óvænt og nota-
legt gerist sem líf kveikir þegar
kynjunum lýstur saman í fjöl-
menni, hvað þá gáskafullum leik.
Svo má ekki gleyma Sept-
embersýningunum umdeildu og að
félagar Svavars úr Helhestinum
komu í heimsókn 1948 og sýndu í
skálanum við drjúga athygli þótt
minni sögum fari af sölu. En fyrir
nokkrum árum var mér hermt af
konu austan af landi sem keypti
verk eftir Asger Jorn á sýningu
dönsku listamannanna og seldi
löngu seinna úti í Danmörku. Átti
skiliríið að hafa staðið undir löngu
og góðu sumarfríi í útlöndum sem
er meira en trúlegt.
Af öllu þessu má greina þau víð-
feðmu áhrif sem bygging skálans
hafði á borgarbraginn, en á út-
skerinu virðast menn furðu fljótir
að gleyma og grunnt í þekking-
arbrunni seinni tíma fræðinga.
Hitt borðleggjandi að hér var
komið öflugt bakland sem dugði
mörgum til uppörvunar og úrsker-
andi afreka í aldarfjórðung. En
þetta grettistak örfárra metn-
aðargjarna og framsýnna mynd-
listarmanna hefði trauðla náð fram
að ganga nema fyrir þá sök að hér
unnu þeir saman fyrir háleita hug-
sjón, óháð pólitískum lit. En er
harðna fór í dalnum á því háska-
lega sviði var fjandinn laus, og er
fram sótti meginorsök þess að
brugðið var fæti fyrir skilvirka og
eðlilega þróun listmiðlunar.
(Meira síðar)
Baklandið drjúga
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
Vígsla Frá vígslu Listamannaskálans gamla við Kirkjustræti 1943. Sveinn Björnsson ríkisstjóri að halda opnunarræðuna.