Morgunblaðið - 01.10.2006, Blaðsíða 19

Mæður nýta heimagreiðslur
Mikil umræða varð um það síðast-
liðið vor, hvernig foreldrar ættu að
brúa bilið milli fæðingarorlofs og
dagvistunar. Guðný bendir á, að hin
Norðurlöndin bjóði ýmist upp á
lengra fæðingarorlof eða greiðslur
vegna umönnunar. „Reynslan af
heimagreiðslunum, bæði í Finnlandi
og Noregi, sýnir að þær eru nær ein-
göngu nýttar af mæðrum og Norð-
menn íhuga nú að leggja þær niður.
Ég tel að ef áfram eigi að vinna að
markmiðum fæðingarorlofslaganna
frá árinu 2000, þá sé lenging fæðing-
arorlofs, til dæmis í 6 mánuði fyrir
hvort foreldri, auk áframhaldandi
uppbyggingar leikskóla fyrir yngri
börnin mun vænlegri lausn til lengri
tíma litið, en heimagreiðslur. Þær
geta hins vegar átt rétt á sér sem
skammtímalausn meðan unnið er að
slíkum varanlegum lausnum,“ segir
hún.
Stefán Ólafsson prófessor segir að
vaxandi skilningur sé á því nú á dög-
um, að stefna stjórnvalda gagnvart
börnum í samfélaginu eigi að taka
mið af þeirri hugsun að skynsamlegt
sé að fjárfesta í börnum. „Nýting
mannauðsins í hagkerfum framtíð-
arinnar þarf í vaxandi mæli að felast
í því að koma sem flestum börnum til
manns, efla þroska, menntun og
færni þeirra og forða þeim frá afveg-
um og áhættum sem víða leynast.
Það er auðvitað klassískt markmið
fólks að vernda og gera vel við af-
komendur sína en í hinu nýja um-
hverfi þekkingarhagkerfisins fær
það markmið aukna hagræna þýð-
ingu frá því sem verið hefur. Barna-
og fjölskyldupólitík er í vaxandi
mæli að verða hluti af góðri hag-
stjórnarspeki og velferðarríkið mun
áfram hafa stórt hlutverk á þessu
sviði,“ segir hann.
Gerbreyttar aðstæður
Í fyrrgreindri grein eftir Guðnýju
og Mirju Satka segir að börnum á
Norðurlöndum hafi aldrei í sögunni
verið tryggður jafn mikill réttur á
vernd, framfærslu og tækifærum til
þátttöku í samfélaginu og í dag. „Á
sama tíma hafa fjölskyldutengsl og
-mynstur aldrei verið flóknari, ó-
tryggari og breytilegri – tölfræðin
nær ekki einu sinni utan um þau
margslungnu fjölskylduform sem al-
gengt er að börn upplifi. Þar að auki
hefur daglegt líf barna og fjöl-
skyldna þeirra gerbreyst. Rannsak-
endur hafa sýnt fram á lífskjör nor-
rænna barna verða sífellt marg-
breytilegri, sum búa við allsnægtir, á
meðan við öðrum blasir fátækt. Fá-
tæktin er kannski hlutfallslega lítil
miðað við ýmis önnur lönd, en þegar
litið er til þess hversu miklu fé hefur
verið varið til þess að tryggja jafn-
ræði meðal borgaranna eru þær töl-
ur alvarleg áminning. Stærri hópar
barna en áður búa í blönduðu
menningarumhverfi og líða jafnvel
enn meiri skort, sem og útilokun.
Ný tækfæri og áhættur fylgja
hnattvæðingunni og nýjum miðlum,
barnið sem er líkamlega öruggt við
leik í herberginu sínu, getur samt
verið í hættu í gegnum miðla af
ýmsu tagi sem norræn börn hafa
mikinn aðgang að. Nýjar þarfir fyrir
barnavernd hafa birst í kjölfarið,
eins og til dæmis þörfin á vernd
gegn sýndarofbeldi í tölvuleikjum,
einnig hefur verið rætt hversu mik-
inn þátt ríkið eigi að taka í að vernda
börn gegn markaðsöflunum, með því
að óheimila auglýsingar sem beint er
gegn börnum. Norræna velferð-
arríkið hefur reynst vanmáttugt að
þessu leyti. Við því blasa ný verkefni
vegna breytinga á vinnumarkaði og
fjölskyldu, og einnig vegna þess að
ríkjandi kerfi er hugsað út frá menn-
ingarlegri einsleitni, ekki fyrir fjöl-
menningarsamfélag,“ segja Guðný
og Mirja Satka.
» Í næstu grein verður meðalannars fjallað um breytt fjöl-
skyldumynstur, álag á börn og til-
finningalega vanrækslu.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 2006 19
Samfélag okkar er að mínu matimjög mikið byggt upp í kring-um þarfir fullorðna fólksins og
oft finnst mér eins og við tökum ekki
einu sinni með í reikninginn, hverjar
þarfir barnanna okkar kunna að vera.
Ef við pældum í því, væri kerfið hlið-
hollara fólki sem vill bera meginþung-
ann af umönnun barna sinna fyrstu
árin,“ segir Eva María Jónsdóttir.
Eva María hefur eignast þrjár dæt-
ur á undanförnum sjö árum og segist
hafa velt því mikið fyrir sér, í ljósi
þeirrar reynslu, hversu þögult fólk sé
út á við um álagið sem fylgir því að
samræma vinnuna og heimilislíf með
ungum börnum. „Manni finnst eins og
það sé álitið veikleikamerki að ræða
það eitthvað. Kannski er litið á þetta
sem kvennamál, en ég hef tekið með-
vitaða ákvörðun um að þegja ekki, því
alltaf þegar konur koma saman, er
einmitt þetta eitt aðalumræðuefnið,
líka þegar karlarnir eru með. Ég get
ekki tekið þátt í þessu þöggunar-
samsæri.“
Eva María segir að ef hagsmunir
barnanna væru hafðir að leiðarljósi
væri ákjósanlegast að koma á kerfi
þar sem foreldrar gætu unnið styttri
vinnudag. „Kannski gæti hvort for-
eldri unnið 5–6 tíma á dag og hefði þá
ráðrúm til þess að eyða meiri tíma
með fjölskyldunni. Er þetta ekki það
sem marga dreymir um?“
Engin hlutastörf?
Dagmæðrum hefur fækkað á und-
anförnum misserum og hálfsdags-
pláss hjá þeim og í leikskólum virðast
nú heyra sögunni til. „Mér er sagt að
það sé engin spurn eftir vistun hluta
úr degi, er virkilega enginn að vinna
hlutastörf? Það lítur út fyrir að mörg
fyrirtæki hafi í nafni hagræðingar,
strikað þau út úr sínu kerfi. Þetta hef-
ur gríðarlega mikil áhrif á fjölskyld-
urnar og börnin. Maður þarf að
spyrja sig hvaða afleiðingar það hef-
ur, að börnin okkar séu í vistun jafn-
lengi eða lengur en við erum í vinn-
unni. Stundum heyrast áhyggju-
raddir vegna þess hversu mörg börn
eru í langri vistun og einnig hefur ver-
ið bent á, að þótt foreldrar séu í fæð-
ingarorlofi heyri það til undantekn-
inga að vistun eldri systkina sé dregin
saman á meðan. Mér finnst þetta um-
hugsunarefni. Er þá hugmyndin sú,
að það sé ekki verkefni okkar foreldra
að hugsa um börnin lungann úr deg-
inum? Og ef það þykir sjálfsagt, að
barn fari strax í hópvistun annars
staðar en á heimilinu eftir að fæðing-
arorlofi lýkur, finnst mér við komin á
algerar villigötur. Eru vöggustofur/
ungbarnaleikskólar eina áþreifanlega
lausnin fyrir foreldra með börn á
aldrinum níu til 18 mánaða? Er sísti
kosturinn sá að gera foreldrum kleift
að hugsa sjálfir um börnin sín fyrstu
tvö árin? Það er að minnsta kosti eng-
inn stjórnmálamaður að benda á þann
möguleika, eins og er.
Sumir virðast óttast að ef foreldr-
um stendur til boða að fá smávegis
fjárstuðning til þess að vera heima
hjá börnum á aldrinum 9–24 mánaða
geti komið alvarlegt bakslag í jafn-
réttisbaráttuna. En þá segi ég, mér
finnst eins og við séum komin yfir
þann kafla að konur ráði ekki yfir
sjálfum sér og taki ekki sjálfstæðar
ákvarðanir. Þær geta fullvel ákveðið
sjálfar hvort þær velja að vera heima
hjá ungum börnum, eða vinna úti all-
an daginn eða hluta úr degi. Mér
finnst líka að við eigum að hugsa um
hvort það sé sjálfsagt að skilja lítil
börn eftir hjá einhverjum sem tengj-
ast þeim ekki venslaböndum. Við
gætum komist að því að barninu sé
best sinnt innan fjölskyldu sinnar
fyrstu árin. Er eitthvert tabú að tala
um það, má slíkt sjónarmið ekki hafa
áhrif á gerðir okkar? Hverjum líður
vel yfir því að skilja barnið sitt eftir
grátandi hjá vandalausum? Auðvitað
jafnar það sig, en mér finnst samt að
við eigum að hugsa um þetta. Eftir
stundarumhugsun segja eflaust
margir: ég hef ekkert val, ég verð að
vinna og láta einhvern annan passa
barnið mitt. Það er þarna sem mér
finnst að opinberir aðilar og atvinnu-
lífið eigi að koma til skjalanna og
bjóða yngstu börnunum betri og hlý-
legri valkosti. Svo er annað sem við
gleymum kannski, ómálga börn
kvarta með því að gráta, en börnin
sem kunna að tala kvarta ekki skipu-
lega, því þau kunna það ekki. Þau
segja ekki við foreldra sína, mér
finnst ekki gott að vera níu klukku-
tíma á leikskólanum, mér finnst að þið
eigið að vinna minna og sækja mig
fyrr. Þýðir það, að allt sé í lagi og
þeim líði bara vel?“
Hagsmunir barnanna
Eva María segir að foreldrar þurfi
að vera sér betur meðvitandi um það,
hvenær það hentar börnum að vera í
hópgæslu, hversu lengi, og hvenær
önnur úrræði ættu betur við. „Í mörg-
um löndum byrja börn sinn námsferil
þriggja ára, en fram að því eru þau
mestmegnis í umsjá fjölskyldunnar,
eða einhverra á hennar vegum. Þetta
tel ég að sé skipulagt með hagsmuni
barnanna í huga. Hitt er svo annað
mál hvort mörg þessara landa eru
jafn langt komin í jafnréttismálum og
við. En við hljótum að spyrja, henta
ungbarnaleikskólar níu mánaða börn-
um? Læknar fara varlega í að alhæfa,
en ónæmiskerfi barna er það við-
kvæmt á þessum aldri að því lengur
sem það er inni á heimilinu, því betra.
Það þekkjum við öll sem höfum sett
börnin okkar ung í vistun. Þau eru
berskjölduð fyrir pestum og sýk-
ingum. Auðvitað þarf að styrkja
ónæmiskerfið í börnum, en það kem-
ur nógu snemma að því þegar börnin
fara á leikskóla. Ég hef heyrt lækna
segja að sumir foreldrar þrýsti bein-
línis á þá að gefa veikum börnum
sýklalyf, svo þau geti farið í gæslu og
foreldrarnir í vinnuna. Síðan má velta
félagsþroskanum fyrir sér, eins árs
gamalt barn hefur ekki þroska til þess
að leika sér við önnur börn. Þau leika
sér hlið við hlið og svo framvegis.
Væri ekki nær að miða vistunar-
úrræði fyrir börnin við þroska þeirra,
en ekki þarfir fullorðna fólksins?“
Hagtölur og líðan
Til þess að reka heimili þurfa báðir
foreldrar jafnan að vinna úti, það er
nánast óumdeilt, en Eva María spyr,
hvort við teljum okkur stundum trú
um að við þurfum að vinna meira en
nauðsynlegt er. „Vissulega eru að-
stæður fólks mismunandi, og fjárhag-
urinn ræður auðvitað gerðum okkar,
en bara upp að vissu marki. Við telj-
um okkur líka trú um að við þurfum
að vinna svo mikið því við þurfum að
þéna meira. Mér finnst eins og við og
stjórnmálamennirnir hafi tekið hönd-
um saman um þetta atriði, því það er
svo gott fyrir hagvöxtinn og ef hann
vex frá ári til árs er allt í lagi. En er
hagvöxtur endilega mælikvarði á það,
hvernig okkur líður? Segja hagtöl-
urnar okkur eitthvað um það hvernig
börnunum í þessu landi líður? Að
sjálfsögðu eru margir með þunga
skuldabyrði á bakinu sem þeir þurfa
að standa í skilum með í hverjum
mánuði, en hvað er á bakvið sumar af
þessum skuldum? Ef við erum sátt
við það, að við þurfum að vinna svo
mikið af því að við þurfum svo fín
heimili, dýran bíl, flatskjái úti um allt,
farsíma á hvern mann, utanlands-
ferðir, sumarhús og þar frameftir göt-
unum, erum við farin að taka efnisleg
gæði fram yfir þau gæði sem börnin
geta upplifað innan veggja heimilisins
með foreldrum sínum. Erum við sátt
við það?“
Leikskólar um helgar?
Eva María veltir því fyrir sér hvort
við séum nógu gagnrýnin á gerðir
okkar og hvort fólk nýti sér umhugs-
unarlaust þá þjónustu sem er fyrir
hendi. „Rannsóknir sýna, að ef leik-
skólar væru opnir um helgar, þá
myndum við foreldrarnir nýta okkur
það. Kringlan og Smáralind eru með
gæslu þar sem það er tekið fram að
börnin megi ekki vera lengur en einn
og hálfan tíma í senn og að foreldrar
eigi ekki að fara út úr húsinu á meðan.
Af hverju þarf að setja þannig skil-
yrði? Einnig er barnagæsla í líkams-
ræktarstöðvum, sem er auðvitað frá-
bært, en við verðum jafnframt að
spyrja okkur, hvort það sé gott fyrir
börnin að koma þangað, kannski í
beinu framhaldi af annarri gæslu á
daginn, eða um helgar? Leikskóla-
kennarar og dagmæður tala líka um
það sín á milli hvað börnin eru oft tætt
eftir helgarnar. Þá finnst mér dæmið
hafa snúist við, kerfið er farið að ala
upp börnin og foreldrarnir taka þau
til skemmtunar á frídögum, svefntím-
inn fer allur úr skorðum, mataræðið
verður óreglulegt og svo framvegis.
Kannski þurfum við að taka ákvörðun
um að fórna eða fresta einhverju sem
tengist starfsframanum og áhugamál-
unum, hugsanlega einhverjum pen-
ingum og einhverju dóti sem við mun-
um ekki eiga fyrir, að vera í örlítið
lélegra formi, og hvað með það?
Stundum stendur maður sjálfan sig
og aðra að því að segja að maður verði
að fara aftur að vinna, því manni leið-
ist svo að vera bara heima með börn-
in. En þá má maður gjarnan muna, að
það þurfa ekki allir að eignast börn.
Það er val. Og þegar maður er búinn
að velja að eignast barn, ber manni
skylda til þess að setja sinn eigin hé-
gómlega leiða til hliðar og hugsa um
velferð barnsins. Er ég gamaldags, ef
ég segi það? Því meira sem maður er
með börnunum sínum, því betur kann
maður að meta þau. Auðvitað snýst
lífið með börnum um fullt af litlum
augnablikum og ekkert af því sem
gerist fer í fréttirnar, en hvað með
það? Þetta er líf barnsins, fyrstu mán-
uðir þess og ár. Lengi býr að fyrstu
gerð, segir máltækið og í því tilviki
skiptir lengd tímans sem maður ver
með börnunum sínum meira máli en
gæði stundanna.“
Spurning um hugrekki
Eva María segir að foreldrum sé
gjarnan hrósað ef barn þeirra sé í
góðu jafnvægi. „En hvað er á bakvið
lítið barn í góðu jafnvægi? Uppeldi
barns tekur mikinn tíma og þolin-
mæði, og ef maður veit og finnur að
maður vill sinna barninu sínu betur,
þarf maður að hafa hugrekki til þess
að minnka við sig vinnu, fá sveigj-
anlegan vinnutíma eða hlutastarf. All-
ir ættu að gera farið fram á það við
sinn vinnuveitanda, án þess að vera
litnir hornauga eða þurfa að óttast um
stöðu sína. Rannsóknir sýna að börn
sem alin eru upp af báðum foreldrum,
hvort sem þau eru í sambúð eða ekki,
séu í betra jafnvægi og hafi sterkari
sjálfsmynd, og þær sýna líka að það
bæti hjónabandið ef báðir foreldrar
eru saman í fæðingarorlofi. Mér
finnst foreldrar einfaldlega ekki hafa
nógu mikið val og að þeir krefjist þess
heldur ekki að hafa meira val. Ef við
rekum okkur á það, að börnin okkar
eru agalaus og óánægð og í ójafnvægi
ættum við einfaldlega að líta í eigin
barm. Við eigum að ala börnin okkar
upp og við eigum að gefa okkur tíma
til þess. Þjónusta ríkisins og sveitar-
félaganna er auðvitað allra góðra
gjalda verð, en hún kemur aldrei í
staðinn fyrir foreldra sem eru til stað-
ar fyrir börnin á mótunarárum
þeirra.“
Þarfir fullorðna fólksins ráða
Morgunblaðið/ÞÖK
Eva María Jónsdóttir
helga@mbl.is
»Erum við farin að
taka efnisleg gæði
fram yfir þau gæði sem
börnin geta upplifað
innan veggja heimilisins
með foreldrum sínum?
Íslenskir doktorar í útlöndum
Rannís
Rannsóknamiðstöð Íslands,
Laugavegi 13, 101 Reykjavík,
www.rannis.is
Rannís og ReykjavíkurAkademían efna til umræðufundar um hagi
íslenskra doktora á erlendri grundu.
Tilefni fundarins er ný skýrsla Rannís sem unnin var fyrir styrk
frá Nýsköpunarsjóði námsmanna.
Skýrslan byggir á viðtölum við íslenska doktora sem starfa erlendis og fjallar um tengsl
þeirra við vísindasamfélagið á Íslandi. Markmið skýrslunnar var meðal annars að velta
upp spurningum sem tengjast uppbyggingu íslenskra háskóla og vísindasamfélags og
hvernig virkja mætti mannauð sem býr í Íslendingum erlendis í slíkri uppbyggingu.
Frummælendur verða Páll Rafnar Þorsteinsson, höfundur skýrslunnar, Katrín Anna
Lund, mannfræðingur og Sigurður Gylfi Magnússon hjá ReykjavíkurAkademíunni.
Umræðum stjórnar Hans Kristján Guðmundsson, forstöðumaður Rannís.
Fundurinn verður haldinn klukkan 12.30-14.00 í húsakynnum
ReykjavíkurAkademíunnar, Hringbraut 121, mánudaginn 2. október.
Allir velkomnir