Morgunblaðið - 01.10.2006, Blaðsíða 36

við manninn mælt
36 SUNNUDAGUR 1. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Nú styttist í haustið. Þanntíma þegar blöðin fallalogandi af trjánum, rað-ast í bækur og hrannast
upp í litskrúðuga stafla á tilboði í
Hagkaup og Bónus. Eftir að hafa
fengist við það í átta ár að taka þátt í
að velja úr flóðinu skáldskap til að
keppa um Bókmenntaverðlaun
Norðurlanda og loks tekist að koma
þeim þangað sem þau eiga heima get
ég um frjálst höfuð strokið. Og farið
að velta fyrir mér flórunni.
Það er athyglisvert hvernig fag-
urbókmenntir og þá sérstaklega
skáldsögur í þeim flokki eru að
þróast þessi misserin. Hin tilfinn-
ingalega grípandi frásögn með
sterkri persónusköpun er augljós-
lega á undanhaldi. Í staðinn er mikið
um tilraunir með form, nálgun og
frásagnaraðferð. Höfundar leika sér
með samspil skáldskapar og veru-
leika, samspil skáldskapar við annan
skáldskap og fleira í þeim dúr.
Úr þessu verður oft eitthvað sem
virðist frumlegt og ferskt og fer vel í
akademíska umfjallendur. Enda eru
þeir allir með BA í bókmenntafræði
og fá með þessum verkum kærkomið
tækifæri til að láta ljós sitt skína í
gáfulegum og nánast klínískum út-
listunum og til að setja fram áhuga-
verðar túlkunarpælingar og mæla
fram einu orðin sem hafa gert gagn-
rýnanda ódauðlegan á Íslandi:
„Loksins, loksins.“
Þetta er þó auðvitað ekki nýtt. Sí-
felld endurnýjun er allri list nauð-
synleg og í viðleitni sinni til að tjá sig
um samtíma sinn, sem ætíð er flók-
inn og illskiljanlegur þeim sem
stendur í honum miðjum, er lista-
mönnum einatt nauðsynlegt að
skapa ný verkfæri og kanna áhrifa-
mátt þeirra og notagildi.
Um leið og pendúll aðferðanna
sveiflast í átt til hins pælda og frá
hinu tilfinningalega gerist það líka
að fagurbókmenntirnar fjarlægjast
alþýðu manna og verða í æ ríkara
mæli einskær viðfangsefni og áhuga-
mál háskólakennara. Því pælingar
eru konkret og auðvelt að rökræða
þær.
Tilfinningar eru hins vegar ein-
staklingsbundnar og rekast illa í
fræðimennsku.
En góðar sögur halda sífellt vin-
sældum. Þótt sagnaþulir fornaldar,
sem háir og lágir, ungir og aldnir
hlýddu hugfangnir á, séu horfnir
eiga þeir sína arftaka. Sagnamenn
sem ná að fanga hjörtu lesenda með
áhrifamiklum og spennandi frásögn-
um um örlög manna, gerðir þeirra og
misgerðir. Þar vegast á, líkt og í önd-
verðu, gott og illt, rétt og rangt.
Sagnamennirnir ná til okkar allra,
hvort sem við erum með BA-próf í
bókmenntafræði eða ekki.
Á undanhaldi sínu að undanförnu
hefur hin grípandi frásögn, sem
löngum hefur staðið sterkt með ís-
lenskri þjóð, leitað skjóls á nýjum
stöðum, eins og í skáldævisögum og
ferðasögum, en þó fyrst og fremst í
glæpasögum. Og þar á hún líka
greinilega heima að mati bók-
menntafræðinganna sem guðsbless-
að hafa nánast hverja einustu bók í
þessum flokki hin síðustu ár, enda
ekki hægt að vera í gáfumannastell-
ingum alveg 24/7 eins og það heitir á
nútímamáli.
Sagnaþulir nútímans eru sem sé
ekki endilega í hópi gæðastimplaðra
fagurbókmenntahöfunda. Þeir eru
fremur höfundar glæpasagna og
stöku örlagasagna. Fyrirferðar-
mestir á heimsvísu eru þó að sjálf-
sögðu handritshöfundar kvikmynda
og sjónvarpsþátta, sem við höfum jú
sem kunnugt er sorglega lítið af að
segja hér á landi, nema sem erlend-
um tíðindamönnum.
Sama þróun hefur átt sér stað í
leikhúsinu. Þar tíðkast nú að skapa
leiksýningar, fremur en að sviðsetja
leikrit. Sýningarnar eru gjarnan ein-
hvers konar sjónræn raðfullnæging,
yfirfullar af leiftrandi sviðslausnum
og fídusum, en þegar upp er staðið
eftir agndofa klappið situr fátt eftir
annað en óljós minning um eitthvert
músíkvídeó.
En það er engin ástæða til að ör-
vænta fyrir þá lesendur eða leikhús-
gesti sem þyrstir í sögur sem geta í
alvöru kallast á við helstu verk Hall-
dórs Laxness eða Shakespeares.
Það er nefnilega þannig að þegar
aðferðapendúll bókmenntanna er í
nákvæmlega miðri sveiflu, mitt á
milli skynjunar og skilnings, milli
hjarta og huga, nær hann fullkomnu
jafnvægi eitt andartak og vegur ein-
mitt í þeirri andrá nógu þungt til að
fanga tímann með öllu sem honum
tilheyrir í einu tifi og breyta því í „ei-
líbbð“.
Hinar bestu bækur og leikrit
geyma einmitt slíkt tif. Örfá nærtæk
dæmi: Allar helstu bækur Halldórs
Laxness, Þorpið, Eyja-þríleikurinn,
Englar alheimsins, Skugga-Baldur,
Brim.
Skáld án sögu, sýning án skálds
HUGSAÐ UPPHÁTT
Sveinbjörn I. Baldvinsson
K
ristján á Minna-Núpi er lítið gefinn
fyrir að ræða um mannfólkið. Þó
kjaftar á honum hver tuska þegar
gestir koma í heimsókn. Hann
segist engan áhuga hafa á búskap.
Þó hanga viðurkenningar á eldhúsveggnum fyrir
bústörf. Eiginlega hefur hann mest gaman af
dýrum. Þó er aðeins ein skepna eftir á bænum –
íslenski hundurinn Kolur. Og hann leggur ekkert
upp úr draumum en breytir samt eftir þeim.
Þegar lagt var rafmagn að bænum árið 1960
vildi Kristján láta reka tvo staurana í Skiphól til
að þeir spilltu ekki nytjabletti við bæinn.
– Svo ætla ég að slá túnið við hólinn og er
tilbúinn um miðjan dag en þá koma gestir. Þeg-
ar þeir fara koma aðrir gestir og þannig gengur
þetta fram undir miðnætti. Þá fer ég að slá og
þarf að fara framhjá hólnum í hverjum hring en
þá er það einkennilegt að kuldahrollur fer um
mig og mér líður illa. Eftir fjóra hringi fer ég
heim að sofa og fer aftur út sex um morguninn.
Þá gengur allt vel.
Seinna dreymir mig að ég er staddur við
þennan hól, þá er þar falleg kona og án þess að
yrða á hana skynja ég að hún er afskaplega döp-
ur. Nokkrum dögum síðar dreymir mig ná-
kvæmlega sama draum. Ég fór að hugsa ým-
islegt, en það gleymdist í dagsins önn. Nokkru
síðar dreymir mig að það ganga tvö börn upp
kálgarðinn frá hólnum. Mér sýnist þau vera
drengur og stúlka, ákaflega falleg og eins í öll-
um háttum. Ég yrði á þau og spyr hvert þau séu
að fara, þá segja þau: „Við erum að flýja hól-
inn.“ Þá vakna ég, set alla þessa atburði í sam-
hengi og hugsa undir eins að það skuli aldrei
fara staur í þennan hól svo framarlega sem ég
fái því afstýrt. Ég spyr svo verkstjórann sem
vildi fá að vita af hverju og var fast að kveðið.
Ég segi það vera í sambandi við draum. Þá
svaraði hann innilega að það væri sjálfsagt. Mér
hefur aldrei liðið betur en einmitt þá og vona að
hóllinn fái að vera í friði og óáreittur.
Skiphóll er eins og bátur í laginu og laut ofan
í hann eins og báturinn hafi fallið saman. Í norð-
anverðum hólnum mótar fyrir dyrum og ímynd-
ar Kristján sér að þar hafi verið kofi. Í lautinni
skrifaði Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi
bækur sínar og einnig uppi í brekku hjá stórum
steini. Hann var afabróðir Margrétar Ámunda-
dóttur, eiginkonu Kristjáns, sem er á sjúkra-
húsi þegar blaðamann ber að garði. Það sprakk
bein uppi við axlarlið á hægri hendi.
En þó að bústýran sé fjarri góðu gamni er
heitt á könnunni á Minna-Núpi, því hún á tví-
burasystur. Guðbjörg ruglar hárinu á Kristjáni
og segir hlæjandi:
– Þessi er ekkert sköllóttur þótt hann sé 87
ára!
Síðan reiðir hún fram kaffi og meðlæti.
Kristján fæddist á Görðum í Kolbeins-
staðahreppi á Snæfellsnesi árið 1919, sex ára
fluttist hann að Bílduhóli á Skógarströnd og ólst
þar upp fram yfir fermingu, þá fór hann að
heiman og sá fyrir sér upp frá því. Kristján er
næstyngstur átta systkina og þetta var því
barnmargt heimili. Og það voru ekki bara börn-
in sem léku sér í túninu á Bílduhóli. Við fjallið
Kastala mátti ekki vera með jarðrask eða sóða-
skap til að stugga ekki við huldufólkinu.
– Þarna vorum við með búskap, kjálka og
leggi, og tilheyrði að vera með rétt, þar sem
steinum var raðað í almenning og dilka. En við
urðum vör við vágest, því steinn var alltaf horf-
inn úr réttinni á morgnana. Við kenndum huldu-
fólkinu um og eftir að við fluttum réttina af grasi
yfir á bjarghellur skammt frá hvarf aldrei steinn.
Og meira kvað að huldufólkinu.
– Eitt sinn lögðum við eyrað að Kastalanum
og heyrðum barnsgrát. Við fundum líka kaffi-
brennslulykt, þó ekki væri verið að brenna kaffi
á Bílduhóli, og sáum ljós vestan í Kastalanum,
án þess að athuga það frekar. Kannski var það
kjarkleysi, segir hann og brosir. En þetta var
friðhelgur staður. Ég er alinn upp við þessa trú
og man að foreldrar mínir og eldri systkini fóru
út með kertaljós á gamlárskvöld til að lýsa
huldufólkinu sem flutti búferlum.
Móðir Kristjáns var berklasjúklingur, bjó
mest á Vífilsstöðum og lést þegar hann var ell-
efu ára.
– Ég var sjö ára þegar yngsti bróðir minn
fæddist og hún átti lítil samskipti við hann, var
sjaldan heima og hélt honum frá sér vegna
veikindanna. Systir mín lést úr berklum ári síð-
ar og annar bróðir minn eftir það. Talið var að
ég hefði tekið bakteríuna heilbrigða þegar ég
var lítill. Ég var mikið innan um berkla og réð
mig meira að segja á berklaheimili. Konan á
næsta bæ taldi mig hálfgerðan asna fyrir vikið,
en ég sagði að þetta ekki granda mér, því ég
tæki ekki berkla. Það stóðst.
– Það hefur verið sárt að missa móður sína
ungur?
– Í þá daga þegar fólk fór í jörðina fann mað-
ur styrk í því að það væri ekki farið, heldur
væri það hjá manni samt, segir Kristján. Svo
breytist það með aldrinum og maður hugsar
öðruvísi.
– Og missir barnstrúna?
– Hún er kannski á bakvið hjá manni.
Faðir Kristjáns var brjóstveikur, með full-
orðna ráðskonu og því ekki mikill búskapur.
– Við vorum með nokkrar kindur og ég heyj-
aði fyrir þeim á sumrin meðan ég var að komast
að fermingu. Veislan var ekki stór þegar ég
fermdist. Ég fór á hesti til kirkjunnar og þegar
ég kom heim fékk ég heitar pönnukökur. Það
voru engir gestir en ég fékk 30 krónur í ferm-
ingargjöf frá móðurbróður mínum, séra Þor-
steini í Sauðlauksdal. Það þykir ekki há upp-
hæð í dag en ég reiknaði út að gamni mínu að
það dugði fyrir fimm lömbum í þá daga. Í dag
jafngildir það því 30 þúsund krónum!
Guðbjörg stenst ekki mátið og grípur inn í:
– Við systurnar erum 81 árs og þegar við
fermdumst fengum við 74 krónur, sem þótti af-
ar mikið, og fengum að kaupa okkur skó sem
kostuðu 20 krónur. Rútubílstjórinn keypti þá
fyrir okkur. Við fengum líka hnakka og beisli
frá pabba og mömmu, en fyrir var aðeins einn
hnakkur á bænum.
Þær systur eru eineggja og mjög nánar.
– Við eigum engin systkin og þá er það enn
skýrara – við erum gjörsamlega einn maður.
Kristján blaðar í hugsunum sínum á hand-
skrifuðum blöðum sem hann dregur úr brúnni
tösku. Þar eru dýrmætar minningar, allt frá-
sagnir af dýrum, af móðurlausu lambi og kurri í
hestum sem þekktu fótatak Ámunda bónda.
Um leið verður skiljanlegt að í stofunni séu eft-
irmyndir af hundum, hestum og hönum og að í
eldhúsinu sé uppstoppaður minkur.
– Þetta er fimmtugasti minkurinn sem ég
drap, segir hann. Ég er hættur að drepa þá, því
ég hef ekki heilsu til að líta eftir þeim á hverj-
um degi og finnst leiðinlegt ef þeir drepast í
gildrunni.
Þannig er því farið. Þó að andinn sé frjáls, þá
eru fæturnir farnir að gefa sig.
– Nú er svo komið að ég fer á traktor milli
fjóss og bæjar. Allt er að verða lúið og slitið.
Enda er ég hissa á fólki sem er sprelllifandi yfir
hundrað.
Það rifjast upp saga af krumma sem hafði
vetursetu á Minna-Núpi. Kristján gaf honum á
matarbretti sem fest var á hliðstaur. Tókst með
þeim góður vinskapur. Um sumarmál var gjöf-
inni hætt og eftir að sauðburður hófst kom
Kristján að á sem hafði nýlega borið.
– Annað lambið stóð montið við hlið móður
sinnar en hitt lá lifandi á túninu; krummi hafði
rifið gat á kviðinn og dregið garnir þess vítt um
túnið. Mitt fyrsta verk var að aflífa lambið og
skamma krumma, sem sat skammt frá. Ég vissi
hvar hreiður hans var í Núpnum og náði í hrífu
til þess að krækja í hreiðrið. En þó að gangan
væri ekki löng skipti ég um skoðun og hugsaði
með mér að ef einhver ætti sökótt við mig og
vildi hefna sín á mér þætti mér verst ef hann
léti það bitna á börnunum mínum. Ég stakk því
hrífunni í sprungu í klettinum sem hreiðrið var
á, hengdi ljósan vinnusloppinn á hrífuna og fór
heim.
Daginn eftir hafði krummi flutt hreiðrið yfir í
hinn endann á allstóru klettabelti. Og daginn
þar á eftir var ég ríðandi að gá að ánum og
krummi fylgdi mér eftir, tyllti sér á þúfur ann-
að slagið. Svo kemur að því að hann sest á hól
og gefur frá sér sérkennileg hljóð, ekki krunk.
Þegar ég hélt áfram sat hann kyrr og gaf áfram
frá sér hljóðin. Ég sneri við og fann á liggjandi
á hólnum með sóttina en hún gat ekki borið, þó
að hausinn á lambinu væri kominn út. Lambið
var lifandi en hausinn stokkbólginn og ég gat
bjargað því. Síðan kom annað lamb á eftir því.
Þá var krummi farinn og ég sá hann ekki meira
þann daginn.
Eftir stutta kúnstpásu bætir hann við:
– Maður gleymir ekki svona lífsreynslu.
Þegar fólk fór í jörðina
Morgunblaðið/Golli
Sögumaður Kristján á Minna-Núpi fékk heitar pönnukökur og 30 krónur þegar hann fermdist.
Pétur Blöndal
ræðir við
Kristján H. Guðmundsson