Morgunblaðið - 18.11.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. NÓVEMBER 1986
EINANGRUNARHÓLKAR
Hólkar og mottur
úr polyethylene kvoðu.
VIDURKENND EINANGRUN
Leitið upplýsinga
VATNSVIRKINN HF.
ARMÚll 21 - PÓSTHÓLF 8620 - 128 REYKJAVlK
SlMAR: VERSLUN 686455. SKRIFSTOFA 685966
SIEMENS

Siemens VS 52
Létt og lipur ryksuga!
• Með hleösluskynjara og sjáifinndreginni snúru.
• Kraftmikil en spameytin.
• Stór rykpoki.
• 9,5 m vinnuradíus.
1 Smithog Norland
Nóatúni4,
,s. 28300
SIEMENS
Kæliruppi
— frystir niðri

•Sambyggíur kaeli- og frystiskápur meí
rafeindastýringu. Nákvæmur og sparneytinn.
•Nýtanlegt rými í kæli er 231 I, i frysti 82 I.
Smith og Norland
Nóatúni 4,
s. 28300.

1
alls þess besta til
endurhledslu.
Kárí er geitarskeggnr
eftírséra Kolbein
Þorleifsson
í tilefni af 200 ára afmæli
Reykjavíkur finnst mér ástæða til
að fjalla ofurlítið um þá sagnahefð,
sem íslenskar bókmenntir hafa að
geyma um framættir Ingólfs Amar-
sonar, sem bæði samkvæmt Islend-
ingabók og Landnámabók erztalinn
landnámsmaður í Reykjavík og um
öll Suðumes. Hér verður enginn
dómur á það lagður, hvort þessar
sögur séu sannar frá sagnfræðilegu
sjónarmiði, heldur skal hér tínt til
ýmislegt, sem bendir til ríkrar
sagnahefðar utan við hinar venju-
legu íslendingasögur. Satt best að
segja sæki ég efnið í Fomaldarsög-
ur Norðurlanda.
í sjálfu sér em upplýsingamar,
sem ég legg til gmndvallar engin
ný bóla í fræðunum. Um sagnalest-
urinn á samkomu Ólafsgildisins á
Reykhólum árið 1119 hafa margir
skrifað, m.a. dr. Hermann Pálsson
í ritinu „Sagnaskemmtun íslend-
inga“ (Rvk. 1962). En þessa sögu
má lesa með ýmsum hætti, og
draga aðrar ályktanir en hann
gerði í mjög ítarlegum bókar-
kafla fyrir nær aldarfjórðungi.
Ólaf sgildið á
Reykhólum
Hér skiftir mestu ábending pró-
fessors Hermanns um tilvem
Ólafsgildisins á Reykhólum og hlut-
verk þessa ákveðna gildis í
bókmenntaiðju tólftu aldar. Nefnir
hann þar til sögunnar m.a. Fóst-
bræðra sögu, Hrómundar sögu
Gripssonar og sögu Orms Barreyj-
arskálds. Hermann telur varhuga-
vert að líta svo á, að ólafsgildið
hafi verið með sama skipulagi og
önnur gildi á miðöldum. Vissulega
er það réttmæt ályktun, þegar litið
er á hinar fáu upplýsingar, sem
gefnar em um tilveru þess, en þær
em samtals þijár í Sturlungusafn-
inu.
Ég ætla á hinn bóginn að stað-
hæfa, að Ólafsgildið á Reykhólum
(og Hvammi og Þingeyrarklaustri),
sem áratugum saman hélt sjö daga
samkomu á Ólafsmessu á sumri,
hafi verið fastmótaður félagsskap-
ur, sem tekið hafí fundarsköp sín
upp eftir sambærilegum félögum í
Garðaríki, þar sem gildin vom mik-
ilvægur og nauðsynlegur hlekkur í
stjómarfarinu. Gmndvöll þessa
gildaskipulags var að finna austur
í Miklagarði, þar sem það hafði
þróast um aldir, og ætíð með fund-
arstað í einhverri kirkju, sem gildið
dró síðan nafn af. Á hinn bóginn
vom Vesturlönd seintekin, og latn-
eska kirkjan leyfði gildisstofnanir
að hætti Miklagarðs ekki fyrr en
seint og um síðir. Dæmið úr Sturl-
ungu er eldra en búast má við í
Vesturkirkjunni. Þess vegna virðist
mér, að íslenskir Ólafsbræður hafi
sótt fyrirmyndanir sínar austur til
Garðaríkis, enda var stöðugt versi-
unarsamband þangað austur.
Hrómundar saga
Einn af gildisbræðmm á Reyk-
hólum var Hrólfur bóndi í Skálmar-
nesi. Á gildisfundinum sumarið
1119 sagði hann „sögu frá Hröng-
viði víkingi og frá Ólafi Liðsmanna-
konungi og haugbroti Þráins
berserks og Hrómundi Gripssyni —
og margar vísur með . .. Þessa
sögu hafði Hrólfur sjálfur saman
setta".
Samkvæmt frásögn Landnáma-
bókar var Hrómundur Gripsson
langafi Ingólfs Amarsonar. Síðari
aldir hafa brejdt þessari ættartölu
til að koma Ingólfí inn í ætt Bjam-
ar bunu, og fylgja nokkrir fræði-
menn okkar aldar þeirri skoðun.
(Sjá formála Jakobs Benediktssonar
fyrir Landnámu.) Ef við á hinn
bóginn gemm ráð fyrir, að menn
hafi á fyrstu öldum íslandsbyggðar
verið sammála um ættfærslu Ing-
ólfs til Hrómundar, þá hlýtur efni
Hrómundar sögu og skyldra sagna
að vera afar mikilvægt til túlkunar
á sögu þeirra frænda Ingólfs og
ári missti niistiltein ofan í Vænis-sjó
fyrir íjölkyngi óvildarmanns síns
Vála.
Hagall
Fyrir orð Svanhvítar Ásmunds-
dóttur græddu karl og kerling sár
Hrómundar. Karlinn hét Hagall og
var græðir góður. Karl veiddi geddu
eina úr vatninu, og hafði hún gleypt
Mistiltein. Haddingi konungur sendi
Blind hinn bölvísa, hirðmann sinn,
til að leita Hrómundar, en kerlingu
tókst að fela hann, fýrst undir
katli, öðm sinni í kvenbúningi. Blind
dreymir nú marga drauma, sem
allir em skakkt ráðnir af konungi,
nema feigðardraumur einn. Hró-
mundur fellir Haddingja konung
með kylfu. Sagan endar síðan á
brúðkaupi Hrómunds og Svanhvítar
konungssystur, sem konunga- og
kappaættir em frá komnar.
Merki Guðs og Ólafs-
gildið
Ég er ekki fyllilega trúaður á þá
skýringu Hermanns Pálssonar, að
hvatinn að Hrómundarsögu Hrólfs
„En aðaiatriðið fyrir
áhugasama Reyk-
víkinga hlýtur fyrst og
fremst að vera sá auð-
ugi sagnasjóður, sem
liggur á bak við nafn
fyrsta landnámsmanns-
ins, Ingólfs Arnarson-
ar. Það er vægast sagt
harla óvæntur fundur
fyrir flesta nútíma
Reykvíkinga.“
Hjörleifs. Þar er því um að ræða
ættarsögu, sem nær yfir nokkrar
aldir.
Fmmtexti þessarar sögu Hrólfs
er að vísu glataður, en efni úr sög-
unni er varðveitt í dönskum,
norskum og sænskum þjóðkvæðum,
og það sem betra er. Sagan var
endursögð í rímum um árið 1400,
þær rímur heita Griplur, og bera
nafn af Grípi, föður Hrómundar.
En síðar vom Griplur endursagðar
í söguformi, og það er sú Hrómund-
ar saga Gripssonar, sem prentuð er
í öðm bindi Fomaldarsagna Norð-
urlanda.
Ólafur í Görðum
í Griplum kemur í ljós, að Ólafur
Liðsmannakonungur er sonur
Gnoðar-Ásmundar, þ.e. Ásmundar
berserkjabana, sem frægur var af
ferðum um Tattaríið ásamt Agli
einhenda. Þeir Egill og Ásmundur
eiga sér sérstaka fomaldarsögu.
Ólafur konungur varð í sögulok
mágur Hrómundar, er sá síðar-
nefndi gekk að eiga systur hans,
Svanhvíti að nafni. Sagnaminni úr
þessari ættarsögu virðast hafa bor-
ist Saxa hinum málspaka til eyma,
því að hann er talinn hafa ausið
óspart úr þeim sjóði í Dana sögu
sinni. Griplur og endursögnin em
ósammála um ríki Ólafs þessa.
Rímumar láta hann ríkja yfír
Hörðalandi, en sagan í Görðum í
Danmörku. Þar kann að vera um
áhrif frá Saxa eða Ásmundar sögu,
því að í síðastnefndu sögunni er
Starkaður talinn hafa drepið son
Ásmundar, Ármóð Danakonung.
Um þá atburði alla hefur breskur
rithöfundur, Bemard King, skrifað
nýlega skáldsögu, Starkadder
(1985), þar sem konungur er nefnd-
ur Oli.
Kári
Landvamarmenn Ólafs konungs
em bræður tveir, Kári og Ömólfur.
Ég vil beina athygli lesenda minna
alveg sérstaklega að Kára þessum,
því að hann sýnist eiga erindi inn
í umræður manna um foma hugsun
á íslandi. Kári þessi fellur í bardaga
við Hröngvið víking við Úlfarssker.
Tíminn — Kári hleypur til orrustu. Bankamerki frá Englandi.
í stað hans gengur Hrómundur
ungi til bardaga og dulbýr sig á
hinn sérkennilegasta hátt. Hann
bindur sér grátt og sítt geitarskegg
og setur síðan hatt á höfuð sér,
veður svo fram með kylfu í hönd,
því að Hröngvið bitu engin jám.
Þegar víkingurinn sér hann spyr
hann, hver sá væri „eða er þetta
nokkur faðir hans illa Kára".
Víkingurinn virðist hafa þekkt ætt-
armótið með þeim tveimur á geitar-
skegginu og síða hattinum. Sú
mynd sem búast má við að menn
hafi haft í huga, er þeir hlustuðu á
söguna á Reykhólum árið 1119 er
Óðinn eða Kaupa-Héðinn Gunnars
á Hlíðarenda, og þeir lærðustu hafa
séð fyrir sér Satúmus eða Föður
Tíma. Þama fær sagan allt í einu
táknræna merkingu, sem ætla má
að gildisbræður hafí lagt rækt við.
Máni og Mistilteinn
Á suðureyjum ræna Hrómundur
og menn hans kúahjörð Mána
bónda. Máni bjargar sér og hjörð
sinni með því að segja þeim frá
haug Þráins konungs á Vallalandi,
þar sem Þráinn situr sem lifandi
draugur á gulli sínu. Hólmganga
Hrómundar við Þráin draug er efn-
islega hin fínasta prédikun gegn
auðsöfnun, en einnig í þessu haug-
broti þykist Hrómundur feta í
fótspor Kára. En í sama kafla kem-
ur mjög við sögu örlagasverðið í
ætt þeirra Ingólfs og Hjörleifs,
sverðið Mistilteinn. Það er kannski
engin tilviljun að sverðið ber sama
nafn og viðarteinungur sá, sem
Hörður vó Baldur með í Valhöll,
því að Hrómundur Gripsson var
samkvæmt ættartölum í Flateyjar-
bók sjöundi maður frá Heði konungi
í Haðalandi.
Vinningur Hrómundar eftir ein-
vígið við drauginn var sverð,
hringur og men. Öfundarmönnum
hans við hirðina, þeim Vála og Bfld,
tókst að rægja hann við konung,
svo hann var gerður útlægur frá
hirðinni. Þá notuðu tveir sænskir
konungar, sem báðir hétu Hadd-
ingi, tækifærið til að skora á Ólaf
konung til orrustu á Vænisís. Þar
féllu allir átta bræður Hrómundar
fyrir Helga hinum frækna, bróður
Hröngviðs víkings, en Helga til
hjálpar var frilla hans Kára að nafni
í álftarham. Eftir mikinn bardaga
féllu bæði Kára og Helga, en Hró-
mundur, sem særður var holundars-
í Skálmamesi sumarið 1119 hafi
verið nærvera húsfreyjunnar á
Skarði (afkomanda Ingólfs) í brúð-
kaupi því, sem fram fór samtímis
gildisfundinum. Hitt finnst mér
sennilegra að gildisbræður hafi ára-
tugum saman haft það hlutverk að
setja saman ýmsar sögur til styrkt-
ar því kristna þjóðfélagi, sem þeir
umfram allt vildu móta til heiðurs
Ólafí helga. Ekki skifti máli, þótt
söguefni væri sótt til heiðins tíma,
því að þeir hafa verið minnugir orða
Ágústínusar um merki Guðs frá
upphafi heimsins, sem lærðir menn
áttu að ráða í. í sögu Hrómundar
Gripssonar er fjöldi slíkra merkja.
Kári sem geitarskeggur og síðhött-
ur, sverðið Mistilteinn, Máni og
kýmar hans, Þráinn á gullinu, sjón-
leysi Blinds, góða konan Svanhvít,
græðirinn góði Hagall, sverðið sem
sökk í vatnið og kom upp aftur,
hólmgangan í hauginum o.s.frv.
Allt frá árínu 1968 hafa komið
út hér á landi sex bækur Einars
Pálssonar um rætur íslenskrar
menningar í evrópskri dulhyggju
og launhelgum. Fólk veit, að ég er
ekki í öllum atriðum sammála hug-
myndum hans. Á hinn bóginn tel
ég mér það skylt að benda mönnum
á það, hvar hugmyndir hans um
Kára-hugtakið geta átt við. Það er
í hugarheimi Hrólfs í Skálmamesi
árið 1119, eins og hann birtist okk-
ur í endursögnum Griplna og
Hrómundar sögu. í þeim hugar-
heimi er Kári augljóslega geitar-
skeggur með hatt og kylfu (eða
sverðið Mistiitein). Hrómundar
saga, sem er ásamt Ásmundar sögu
Berserkjabana (Gnóðar-Ásmundar)
og Hálfs sögu og Hálfsrekka hluti
af þeim sagnagrundvelli, sem land-
nám Reykjavíkur er byggt á, hún
er umfram allt táknmál, eða með
orði Einars Pálssonar launsögn.
En aðalatriðið fyrir áhuga-
sama Reykvíkinga hlýtur fyrst
og fremst að vera sá auðugi
sagnasjóður, sem liggur á bak
við nafn fyrsta landnámsmanns-
ins, Ingólfs Amarsonar. Það er
vægast sagt harla óvæntur fund-
ur fyrir flesta nútíma Reyk-
víkinga.
Reykjavík 12. nóvember 1986.
Höfundur er kirkjuaagnfræðingur
og hefur unnid að rannsóknum á
því sviði i 20 ár.