Morgunblaðið - 18.11.1986, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. NÓVEMBER 1986
Sljómmál og siðferði
I tilefni af umræðu Þorgeirs Þorgeirssonar og Páls Skúlasonar
eftirJón Proppé
Grein þessi er rituð í tilefni grein-
ar Páls Skúlasonar í Morgunblaðinu
29. október, en í henni vísar Páll
til skrifa Þorgeirs Þorgeirssonar í
sama blað 31. júlí. Grein Þorgeirs
fjallaði hins vegar um sjónvarpsþátt
um siðferði í stjómmálum frá 22.
júlí, en þar var Páll einn framsögu-
manna. Ekki er ætlun mín að finna
að grein Páls, heldur einungis að
draga fram nokkur atriði til stað-
festingar því sem Páll segir og
bæta þar við nokkm sem mér fínnst
eiga erindi í umræðuna.
I.
Páll er sammála Þorgeiri um að
málflutningur stjómmálamanna
einkennist gjaman af eins konar
siðleysi — að þeir séu þess ekki
færir að ræða málin á siðrænum
grundvelli. Sé stjómmálamaður
inntur eftir siðferðilegri afstöðu
sinni verði svarið eitthvað á borð
við: „Ég get ekki endurtekið nema
það sem ég hef áður sagt.“ Þannig
snúast umræðumar hringi um sjálf-
ar sig og óhugsandi virðist að þær
komist nokkum tíma að kjama
málsins — að þær nái að túlka ein-
hvem siðferðilegan sannleik.
Páll og Þorgeir eru einnig sam-
mála um að þetta siðfræðilega
vandamál tengist tungumálinu og
notkun þess. Báðir komast þeir að
þeirri niðurstöðu að siðferði og
tungumál hljóti að vera veruleiki í
sama skilningi. Páll bendir jafn-
framt á að siðferði og tungumál séu
í raun tvær hliðar á sama veru-
leika: „Sá sem ekkert hefur að
segja veit heldur ekki hvað honum
ber að gera.“
Að þessum forsendum gefnum
fáum við séð að ef umræða stjóm-
málamanna er ekkert nema orðin
tóm, þá má segja að innan hennar
ríki eins konar siðleysi: ef mál þeirra
snýst aðeins um sjálft sig, þá er
það vegna þess að þeir hafa ekkert
að segja.
II.
Nú má auðvitað segja að tungu-
málið snúist alltaf að verulegu leyti
um sjálft sig. Það sem sagt er dreg-
ur ávallt merkingu sína að mestu
leyti frá því sem þegar hefur verið
sagt, frá því sem verið er að segja,
eða frá því sem hægt væri að segja.
Það er sjaldan að málið vísar beint
og ótvírætt til einhverra hluta og
það sem sagt er verður aldrei full-
skýrt af því sem það vísar til. Langt
er nú síðan við vöknuðum af
draumnum um „efnafræðilega
hreint tungumál til að nota í laumi",
svo notuð séu orð Sigfúsar Daða-
sonar.
Eins og Nietzsche benti á eru
engir stórkostlegir viðburður sem
birta okkur merkingu sína ótvirætt
og í einni svipan, heldur sjáum við
í heiminum aðeins hljóðláta marg-
ræðni sem ávallt er háð samhengi
og túlkun. Merkingin opinberast
okkur ekki einhlít og fullsköpuð,
heldur verður hún aðeins dregin
fram með túlkun, með því að bæta
sífellt við og segja sífellt meira.
Þegar Wittgenstein segir okkur
að merking tungumálsins felist í
notkun þess, þá á hann ekki við
að þessi notkun sé einhvers konar
skýring á merkingu orða. Við get-
um ekki skýrt tungumálið með því
að benda fyrst á orðið, svo á notk-
un þess og segja: „Þetta er merking
orðsins." Þessi aðferð á aðeins við
þegar verið er að kenna einhverjum
orðið, eða leiðrétta einhvem sem
notar það ekki rétt. Það að merking
tungumálsins felist í notkun þess
þýðir að merkingin opinberast
aðeins þegar málið er notað. Það
að nota málið er að skilja merkingu
þess. Við skiljum ekki málið ef við
stöndum fýrir utan og skoðum það
eins og sýni í smásjá, heldur ein-
mitt þegar við hellum okkur út í
það, lifum og hrærumst í því og
emm því háð.
Þetta er ekki vegna þess að
tungumálið sé á einhvem hátt
óverulegt fýrirbæri sem hverfi þeg-
ar það er skoðað á hlutlægan hátt,
heldur einmitt fýrir það að tungu-
málið er veruleiki og verður ekki
skilið á annan hátt. Vemleiki tung-
unnar birtist okkur því ekki sem
einhvers konar hlutvera. Við skilj-
um vemleika tungunnar einmitt í
því að við notum hana, tölumst við
og orð okkar hafa merkingu.
III.
Emm við þá fangar tungumáls-
ins, lokuð inni í hringiðu orða sem
við fáum aldrei skilið til fulls og
getum ekki einu sinni skoðað með
neinum ábyggilegum aðferðum? Er
okkur fyrirmunað að sjá útfyrir
tungumálið?
Vissulega emm við ekki fangar
tungumálsins frekar en við emm
fangar í veröldinni. En þó er ljóst
að þar sem tungumálið er vemleiki
em lögmál þess, reglur og takmark-
anir einnig vemleiki. Til dæmis er
hægt að segja sumt, en annað ekki;
sumt er stundum hægt að segja,
en stundum ekki; sumt er aðeins
hægt að segja á einn hátt, annað
á marga vegu.
Svo tekið sé dæmi var ekki hægt
að tala um mannréttindi í þeim
skilningi sem við leggjum nú í orð-
ið fyrr en á tíma upplýsingarinnar.
Tungumálið bauð einfaldlega ekki
Jón Proppé
„Umræða um siðferði
virðist oft miðast við
það fyrst og fremst að
finna leiðir til að fólk
geti lifað saman án þess
að ræða eða rífast um
siðferðiskennd sína eða
afstöðu. Þessi umræða
virðist með öðrum orð-
um stefna að því að
gera raunverulega um-
ræðu um siðferðileg
málefni óþarfa.“
Bréfkorn frá Berlín
Að þykjast vera
eitt en vera annað
Nokkur orð um Frumvarp til laga um breyt-
ingar á lögum um námslán og námsstyrki
eftirJón Ólafsson
íslendingar í Vestur-Berlín eru
margir og líklega fáar borgir utan
Norðurlanda þar sem búa fleiri
námsmenn af því þjóðemi. Fæstir
þeirra eru búsettir þar til lang-
frama. Gera má ráð fyrir því að
megnið af þeim snúi heim að námi
loknu og reyni að fínna sér starf í
samræmi við þá menntun sem þeir
hafa orðið sér úti um í háskólum
Berlínarborgar og öðrum mennta-
stofnunum hennar. Þegar heim er
komið tekst þeim vonandi að koma
sér vel fyrir, eignast böm og bum
og vinna fyrir nægu kaupi til að
geta borgað af námslánunum sem
þeir hafa tekið. Það er gott að vinna
starf sem á vel við mann, að ekki
sé talað um ef hann fær í ofanálag
borgað gott kaup. Ekki geta allir
gengið að þessu vísu, en hinsvegar
hafa íslenskir námsmenn um árabil
mátt vera vissir um það, að ef þeir
stæðu sig í náminu, gætu þeir þó
að minnsta kosti lokið prófí, hvað
sem þá tæki við.
íslendingamir í Berlín hittast
stöku sinnum, hluti þeirra og jafn-
vel allur hópurinn. Það er svo sem
ekki í frásögur færandi og fæst af
því sem þeim fer á milli þess eðlis
að það eigi erindi í blöðin. En stund-
um gerist það að fréttir berast að
heiman sem snerta þennan íslend-
ingahóp, og mönnum fínnst þeir
hafa eitthvað til málanna að leggja.
Þannig var það til dæmis um
daginn, þegar efnt var til fundar
félaga í Berlínardeild Samtaka
(slenskra námsmanna erlendis til
að ræða „Frumvarp til Iaga um
breytingu á lögum um námslán og
námsstyrki" sem „samvinnunefnd
stjómarflokkanna" hefur samið og
til stendur að leggja fyrir Alþingi.
Ekki fór hjá því að óhug setti að
fundarmönnum við tilhugsunina um
það að ein þessara breytinga næði
fram að ganga. Og hér er auðvitað
átt við svokallað þak á námslán;
þá reglu að framvegis fái námsmað-
ur ekki hærra lán en sem svarar
1.185 þúsund krónum miðað við
verðlag í október síðastliðnum.
Enda ekki við öðm að búast en að
manni þyki sú tilhugsun næsta
óskemmtileg að eiga á hættu að
þurfa að hverfa frá námi áður en
hann hefur lokið prófi „fyrir fátækt-
ar sakir“ eins og Sverrir Hermanns-
son menntamálaráðherra kemst
gjaman að orði.
„Námsmenn munu
áreiðanlega ekki taka
meira af þessum lánum
en þeir nauðsynlega
þurfa“
Þeim sem ekki tekst að ljúka
námi sínu áður en þeir hafa fyllt
þennan kvóta eru þó ekki allar
bjargir bannaðar. Þeir geta tekið
svokallað viðbótarlán sem lánasjóð-
urinn veitir eins og almenn náms-
lán, en með mun strangari kjömm.
Um þau eiga að gilda reglur hlið-
stæðar þeim sem gilda um almenn
skuldabréfalán í bönkum. Þau beri
vexti og gert verði ráð fyrri því að
þau borgist upp á 15—20 ámm eft-
ir að námi er lokið.
Það er augljóst að mjög fáir em
svo ömggir um góð kjör að námi
loknu að þeir treysti sér til að taka
slík lán, og þá aðeins til að fram-
fleyta sér í miög stuttan tíma. Enda
hefur „samvinnunefnd stjómar-
flokkanna" komist að þeirri merku
En hvernig væri að við-
urkenna það bara að
menntun er dýr, að kot-
ungsháttur í þeim
efnum er þjóðhættuleg-
ur og láta sig hafa það
að skammta náms-
mönnum þá peninga
sem þeir þurfa, á með-
an þeir geta sýnt það
og sannað að þeir séu
að gera eitthvað af viti.
niðurstöðu að „námsmenn muni
áreiðanlega ekki taka meira af
þessum lánum en þeir nauðsynlega
þurfa".
Af þessum orðum má draga þá
ályktun að nefndarmenn telji að
stúdentar geti, miðað við núgildandi
lög lánasjóðsins fengið þar að láni
peninga sem þeir hafí ekki þörf
fyrir og geri það. Það vita hinsveg-
ar allir sem vilja vita það, að í
fyrsta lagi kveða þær reglur LÍN
sem nú eru í gildi á um það að
menn fái ekki lán lengur en í sjö
ár samtals, tólf í undantekningartil-
fellum. í öðru lagi er tekið tillit til
allra aðstæðna manns, tekna og
fjölskylduhags, við úthlutun láns-
ins. Og í þriðja lagi verður
námsmaður að sýna fram á full-
nægjandi námsárangur til þess að
halda láninu. í stuttu máli má segja
að það sé býsna erfítt fyrir náms-
menn að taka hærri lán en þeir
hafa þörf fyrir. Annaðhvort þurfa
þeir að fá fjárstuðning sem hvergi
kemur fram á pappímum, eða
svindla á kerfinu, ljúga til um ijár-
hag sinn.
Nefndarmenn virðast semsé vera
haldnir miklum fordómum í garð
námsmanna. Og það er heldur súrt
í broti að einmitt þeir sem síst
skyldu hafa slíka fordóma láti þá
skoðun svona berlega í ljósi. En
náttúrlega gæti nefndin byggt
þessa skoðun sína á gildum rökum
og meira að segja haft rétt fyrir
sér. Kannski vita nefndarmenn um
einhveija stúdenta sem gera þetta.
Sé svo er ekki beint hægt að segja
að tillögur nefndarinnar séu greind-
arlegar. Þær fela ekki í sér neinar
breytingar á þessu. Enda eru breyt-
ingar á lögum sjóðsins ekki besta
leiðin til að koma í veg fyrir að
menn fái of mikla peninga heldur
þarf að bæta starfsemi stofnunar-
innar, auka eftirlit með fjárreiðum
námsmanna og námsframvindu
þeirra.
Annar möguleiki þeirra sem hafa
fyllt kvótann er sá að sækja um
námsstyrk. Ekki eru neinar reglur
tilteknar um það hverjir eigi rétt á
þessum styrkjum, en gert ráð fyrir
að Námsstyrkjanefnd sem komið
verði á fót úthluti þeim í samráði
við ýmsa aðila. Sérstaklega verði
tekið tillit til þeirra sem þurfa að
fara í langt framhaldsnám svo og
annarra sem stunda nám á háskóla-
stigi erlendis sem ekki er hægt að
stunda á íslandi. Það er því enginn
sérstakur hópur námsmanna sem á
styrk vísan.
Það má semsagt gera ráð fyrir
því, ef frumvarpið verður sam-
þykkt, að einhveijir námsmenn
lendi í þeirri aðstöðu að hafa feng-
ið eins mikið og leyfílegt er í almenn
námslán, treysti sér ekki til að taka
viðbótarlán og verði ekki veittur
stjrrkur.
Ef tryggt væri að öllum sem á
þurfa að halda yrði veittur styrkur
undir slíkum kringumstæðum væri
málið náttúrlega farsællega leyst.
En af frumvarpinu er ekki hægt
að ráða að það verði gert. Þvert á
móti er ekki annað að sjá að með
þessu móti verði tiltekinn hópur
námsmanna hrakinn frá námi.
Hversu stór sá hópur er veit ég
ekki en hitt veit ég að þetta væri
ekki bara argasta óréttlæti heldur
líka í hæsta máta óskynsamlegt.
Eiga menn að fara að
brjóta lög í útlöndum?
Allt snýst þetta auðvitað um að
spara peninga. Með þessu móti er
gert ráð fyrir að endurgreiðsluhlut-
fall námslána hækki. Augljóslega
verða fyrirhugaðir námsstyrkir
samanlagt mun lægri en þau lán
sem menn tækju að öðrum kosti.
Annars væru útgjöld sjóðsins í
rauninni meiri en nú er. Spumingin
er þá hveijir það eru sem spamað-
urinn bitnar á.
Þeir sem ömgglega verða verst
úti em þeir sem hafa fyrir fleirum
en sjálfum sér að sjá og þurfa þvi
hærri framfærslueyri en hinir. Ut-
lendir námsmenn í Þýskalandi
mega ekki vinna nema takmarkað-
an tíma á ári, ekki lengur en svo
að rétt nægir fyrir framfærslu þá
mánuði sem þeir fá ekki lán. Að
vísu er hægt að vinna- svart sem
kallað er, en á því em tveir megin-
gallar. Það er í fyrsta lagi ólöglegt
og í öðm lagi, eins og hver einasti
námsmaður veit þótt Sverrir Her-
mannsson viti það ekki, (samanber
skýrslu hans til Alþingis um Lána-
sjóð íslenskra námsmanna; Mbl.
23.4. 1983), er ekki mikið vit í að
stunda launavinnu með námi ef
maður ætlar sér að ná einhveijum
árangri.
Það virðist margt vera sameigin-
legt með þessum nýju reglum og
þeirri ákvörðun Sverris Hermanns-
sonar í vor að hætta að veita
námslán fyrir skólagjöldum til fyrri-
hlutanáms við erlenda háskóla sé
hægt að stunda sambærilegt nám
á Islandi. Það er ekki stór hópur
fólks sem þær bitna á, en á þessu
fólki bitna þær líka mjög harka-
lega. Og í stað þess að þrengja
valkost fólks til náms gera þær
sUmum ókleift að ljúka prófí. Þetta
er ekki bara óskynsamlegt heldur
líka í beinni mótsögn við þær hug-
sjónir sem ráðherrann þykist hafa
og heldur mjög á lofti. Eða eins og
segir í Reykjavíkurbréfí Morgun-
blaðsins 29.6. 1986: „Þeir eru fleiri
námsmennimir, en fólk almennt
heldur, sem hafa engan bakhjarl,
sem geta ekkert snúið sér ef þá
vantar peninga. Þeirra eini bakhjarl
er lánasjóður námsmanna. Sverrir
Hermannsson má ekki ganga svo
langt í baráttu sinni fyrri umbótum
á þeirri stofnun, sem var einskonar
19. aldar stofnun í íslenska stjóm-
kerfínu, að breytingar hans vinni
gegn þeim markmiðum, sem hann
hefur sett sér og í raun verði þær
til að ganga svo mjög á hag náms-