Morgunblaðið - 23.11.1986, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 1986
REQUIEM EFTIR MOZART
Bezta myndin af Mozart að þvl er Constanze hélt fram. Constanze Mozart
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Nú, þegar stendur til að flytja
Sálumessuna eftir Mozart og þar
með sannreyna Hallgrímskirkju
sem tónleikahús, er ekki úr vegi
að huga nokkuð að sögu verksins.
I merku riti um Mozart eftir tón-
listarsagnfræðinginn Alfred
Einstein, er fjallað um Sálumess-
una án allra tilrauna til að leyna
því, að mikið vantar á að þetta
verk sé í heild eftir Mozart. „Tvö
síðustu kirkjuverkin eftir Mozart,
Ave Verum fyrir fjórar raddir og
strengjasveit (K618 og Sálumess-
an, sem rituð er fyrir einsöng, kór
og hljómsveit, eru sérstæðar and-
stæður. Fyrra verkið er stutt
mótetta fullgerð en það seinna
ófullgert stórvirki, sem á allan
máta frá hendi tónskáldsins er
ófullbúið til flutnings. Mótettan
litla var líklega samin fyrir „Krist
messu" í Baden en kórstjórinn
þar, Anton Stoll, sem mun hafa
þekkt vel eldri kirkjuverk Mozarts
og flutt þau, hafði auk þess verið
Constanze, konu Mozart, hjálpleg-
ur. Þessi litla mótetta er nú
einhver þekktasta tónsmíð Moz-
arts og sérlega lofuð fyrir einfald-
leika í rithætti, fullkomna
útfærslu á_ tóntegundaskiptum og
raddferli. I þessu verki þykir sem
Mozart hafí náð að tengja í eitt
trúarlegan og persónulegan stíl
sinn á þann máta sem snillingi
sæmi. En hvað skal segja um
Sálumessuna, sem er ekki aðeins
síðasta kirkjuverk hans, heldur
bókstaflega talað síðustu handtök
hans. Segja má að nótnahandritið
hafí verið fjarlægt úr höndum
hans um leið og hann lést, enda
hafa spunnist mjög rómantískar
frásagnir um þetta verk og varla
verið spillt eins miklu bleki um
nokkuð annað verk Mozarts og
jafn rangt með staðreyndir farið,
aðallega af fólki er ekkert þekkti
til annarra kirkjuverka Mozarts.
Líklega er það rétt, að Mozart
hafí ekki vitað fyrir hvem hann
átti að semja verkið en það mun
hafa verið Franz Walsegg zu
Stuppach greifí. Hann mun hafa
gert sér það til skemmtunar að
leika verk sem hann lét aðra
semja, sem þau væru eftir hann
og því var þessi leynd viðhöfð er
verkin voru pöntuð hjá tónskáld-
unum. Greifinn hafði misst konu
sína nokkrum árum áður og pant-
aði því sálumessu til að minnast
hennar. í júlímánuði 1791 sendi
hann þjón sinn, er hét Leutgeb,
til Mozarts, með þau skilaboð að
semja sálumessu. Mozart hófst
handa og verði uppkast er fyllti
um það bil 40 blaðsíður en lagði
verkið til hliðar, þar sem hann
sneri sér að því að ljúka við La
Clemenza di Tito og Töfraflaut-
una. Hann hafði því aðeins lokið
að fullu við tvo fyrstu kaflana,
Innganginn (Requiem) og Kyrie-
þáttinn. Þriðja (Sequenz) og
fjórða (Offertorium) hafði hann
gert uppkast að, þ.e. samið söng-
raddimar, bassann í hljómsveit-
inni og ritað sér til minnis
ýmislegt varðandi notkun annarra
hljóðfæra. Það vantaði að öllu
leyti þrjá síðustu þættina. í tón-
verkaskrá Köchels er eftirfarandi
umsögn um ástæðuna fyrir því
að Constanze vildi láta ljúka verk-
inu og hélt því leyndu hversu
mikið vantaði á það. „Af ótta við,
ef handritið yrði ekki afhent þeim
sem pantaði það, að ekki kæmu
til fullnaðargreiðslur og mjög
líklega að gerðar yrðu kröfur
varðandi endurgreiðslur á því sem
þegar hafði verið greitt, bað ekkj-
an Joseph Eybler og aðra tónlist-
armenn að ljúka verkinu.
Sússmayr var fáanlegur og var
það fyrsta verk hans að afrita
uppkastið og bætti hann síðan inn
í verkið eftir því sem honum virt-
ist hafa verið ætlun Mozarts.
Samkvæmt skriflegri yfírlýsingu
Sussmayr, samdi hann seinni
hlutann af Lacrimosa-kaflanum
og algerlega Sanctus-, Benedict-
us- og Agnus Dei-kaflana.
Sjöundi þátturinn (Communio) er
unninn upp úr innganginum og
Kyrie-þættinum og þannig var
verkið afhent kaupandanum."
Constanze hélt sinni útgáfu af
þessari sögu af ótta við eftirmál
og það var ekki fyrr en Sússmayr
leysir þessa gátu í bréfí 8. febrúar
1800 til Breitkopf og Hártel, að
sannleikurinn kemur í ljós en þá
hafði fólk ekki áhuga á öðru en
að halda í goðsögnina um Moz-
art.“ Það skal tekið fram að
Alfred Einstein hefur reynt að
láta ekki truflast af fyrri frásögn-
um um Mozart en samt er vart
hægt að fínna einlægari Mozart-
aðdáanda en hann. Ólíkt mörgum
öðrum þá gagnrýnir hann
Sússmayr fyrir að ljúka verkinu
með því að endurtaka fyrsta þátt-
inn og telur að Kyrie-fúgan sé í
raun óheppilegt niðurlag, auk
þess sem fúgan sé grunduð á
„lánsstefjum" og í stfl mjög lík
ýmsu sem heyra má hjá Handel.
Þá eru hjá honum efasemdir um
útfærslu Sussmayr á Tuba mirum
og hvemig hann notar einleiks-
básúnuna. Einstein telur að Rex
tremendae, Recordare, Confutatis
og Lacrimos (fyrstu átta töktun-
um) sem mynda seinna hlutann
af þriðja þætti, séu ekta Mozart
og gæddir innilegri trúartilfinn-
ingu og það er í Lacrimosa sem
Mozart brestur í grát og ekki að
efa að hann hefði leikið meira
með þetta angistarfulla hróp en
raunin varð á hjá Sússmayr. Þrátt
fyrir að ekki sé ástæða til að
flalla um þá þætti sem Sússmayr
samdi, getur Einstein ekki á sér
setið að fínna að ýmsu, eins og
hversu Osanna-fúgan sé stutt,
auk þess svo lítilíjörleg og raski
þar með heildarsvip verksins. Það
hefur því miður verið venja að
gera sem minnst úr ýmsu því sem
miður fór í lífi Mozarts og hefur
mörgum verið meira í mun að
halda í þá fögru ævintýramynd,
sem rómantískir sagnfræðingar
skópu um snillinginn, en að segja
sannleikann og hafa því haft
skipti á fínpússaðri glansmynd og
þeirri elskulegu veikgeðja persónu
sem Mozart var.
í bréfasafni því sem Mozart
skildi eftir sig og hefur því miður
oftast verið falsað í útgáfum
sagnfræðinga má lesa svo ótrú-
lega hluti, er bera vott um
hreinskilni, sem trúlega er eins-
dæmi hjá listamanni. Þar er ekki
reynt að fela neitt eða að skapa
einhveija sjálfsmynd. Slíka hrein-
skilni er aðeins að fínna hjá þeim
manneskjum, sem ekki hafa Iært
að sýnast fyrir heiminum og bíða
því ósigur í kapphlaupi eftir ver-
aldlegum gildum en ná um leið
að feta þau einstigi snilldar sem
aðeins útvaldir rata um. Það má
því segja að Sálumessan sé í raun
um Mozart. Þar í sé fólgin krist-
ölluð list hans og einnig það sem
honum mistókst. í því að mistak-
ast það ætlunarverk, að ljúka
sinni eigin sálumessu, verður til
þess að menn standa ráðalausir
gagnvart því ógerða og enginn
er þess megnugur að nálgast
snilld hans og því verður þessi
sálumessa í raun aldrei sungin til
enda.
FYRIR AÐEINS 24 KR. STK. (TIL 24 NÓV.)
uröu komið vinum og vandamönnum
ega á óvart með jólakorti sem skartar
n Ijósmynd og sparaö um leið dágóða
Taktu mynd sem fyrst eöa veldu eina góða úr
safninu og við sjáum um að gera úr henni kort
sem stendur upp úr jólakortaflóðinu í ár.
Allt sem við þurfum er filman þín.
AFSLATTUR
TIL 24. NÓV.
Kort með umslagi. Minnsta pöntun er 10 stk. eftir sömu mynd
HANS PETERSEN HF
Umboðsmenn um land allt