Morgunblaðið - 19.06.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 19. JÚNÍ 1987
Afmæliskveðja:
Þorbjörn Signr-
geirsson prófessor
Aðalfrumkvöðull Raunvísinda-
stofnunar Háskólans, Þorbjöm
Sigurgeirsson, professor emeritus,
er sjötugur í dag. Fyrir hönd stofn-
unarinnar vil ég flytja honum
heillaóskir um leið og þökkuð eru
störf hans í hennar þágu.
Að loknu námi og starfi í Kaup-
mannahöfn og Stokkhólmi kom
Þorbjöm til íslands í stríðslok 1945.
Tók hann fljótlega við starfí fram-
kvæmdastjóra Rannsóknaráðs
ríkisins og gegndi hann því í hart-
nær áratug. Brátt eftir heimkom-
una vatt Þorbjöm sér að því að
koma af stað rannsóknum í eðlis-
fræði við Háskóla íslands. Helstu
áhugamál og viðfangsefni hans á
þessu sviði vom segulmælingar,
bæði á segulsviði jarðar svo og á
bergi, og geislamælingar hvers kon-
ar. Þorbjöm átti þátt í stofnun
kjamfræðanefndar er starfaði ötul-
lega að kynningu á atómvísindum
og möguleikum þeirra á ámnum
1956—1964. Tímamót urðu þegar
Þorbjöm var skipaður prófessor í
eðlisfræði við verkfræðideild Há-
skólans fyrir tæpum 30 ámm, 1.
október 1957. Upp úr því tókst
Þorbimi að fá fé til að koma á fót
geislamælingastofu er hlaut síðar
nafnið Eðlisfræðistofnun Háskól-
ans. Varð sú stofnun skjótt að
þróttmikilli háskólastofnun.
Arið 1961 var Þorbjöm Sigur-
geirsson formaður nefndar er gerði
tillögur um eflingu rannsókna á
sviði raunvísinda við Háskólann. Á
gmndvelli þeirra tillagna var
Raunvísindastofnun Háskólans
komið á fót á árinu 1966. Eðlis-
fræðistofnunin varð að eðlis- og
jarðeðlisfræðistofum á Raunvís-
indastofnun og veitti Þorbjöm þeirri
fyrmefndu forstöðu og sat þá um
leið í stjóm hinnar nýju stofíiunar,
allt þar til hann kaus að draga sig
í hlé frá stjómsýsluamstri árið
1979.
Þar er ekki á neinn hallað þótt
Þorbjöm sé nefndur faðir Raunvís-
indastofnunar. Kemur þar margt
til: ofangreint nefndarálit sem lagði
gmnninn að stofnuninni, uppbygg-
ing hans á Eðlisfræðistofriun,
undanfara Raunvísindastofnunar-
innar, og fleira sem sumpart verður
getið á eftir.
Þorbjöm er hæglátur maður og
hefur sig ekki mikið í frammi. Þrátt
fyrir það, eða kannski þess vegna,
hefur honum orðið ótrúlega vel
ágengt við að koma fótunum undir
rannsóknir á sviði eðlis- og jarðeðl-
isfræða. Ifyrir utan eigin rannsóknir
á því sviði hef ég hér í huga þær
stofnanir og þá starfsemi sem hon-
um hefur auðnast að koma á
laggimar. Á áratug, 1957—66,
verða til stofnanir á sviði eðlis- og
jarðeðlisfræði þar sem starfsliði
fjölgar úr einum manni í nokkra
tugi. Okkur, sem höfum tekið við,
fínnst ærinn bamingurinn fyrir
hverri nýrri stöðu. Og þótt staða
fáist er þrautin þar með ekki unn-
in. Það hefur löngum viljað brenna
við hér á landi að stjómvöld telja
sig hafa nóg að gert þegar veitt
hefur verið fé til að greiða laun
fyrir nýjan starfsmann við rann-
sóknir. Síðan reynist oft hálfu
erfíðara að afla fjár til tælqakaupa
svo að nýliðinn fái eitthvað annað
að gera en að horfa í gaupnir sér.
Þorbjöm hefur haft ráð við þessum
vanda. Finnist hvorki íjárveiting né
styrkir til að kaupa nýtt tæki er
það einfaldlega smíðað. Hug-
kvæmni Þorbjamar og nýtni við
slíkar smíðar er orðlögð. Reyndar
var tækjasmíðin ekki einvörðungu
sprottin af fjárskorti heldur og
smíðuð tól er ekki fengust á mark-
aði. Þannig var smíðaður segulmæl-
ir er ekki átti sinn líkan í heiminum.
Ég leyfði mér að ofan að nefna
Þorbjöm föður Raunvísindastofn-
unar Háskólans. Vil ég bæta við
einni ástæðu fyrir þessari nafngift:
Þorbjöm hefur fóstrað stóran hluta
af starfsmönnum stofnunarinnar
með því að veita þeim vinnu, og
þar með þjálfun, á námsárum
sínum. Strax á fyrstu árum Eðlis-
fræðistofnunarinnar voru stúdentar
dijúgur hluti starfsliðins. Hygg ég
að nær allir íslenskir stærð- og
eðlisfræðistúdentar, er þá voru í
námi, hafí komið þar við sögu og
ekki aðeins háskólastúdentar heldur
og nokkrir menntaskólanemar sem
stefndu að námi í þessum fræðum.
Þessir sömu menn komu síðan
margir til starfa við Háskólann og
Raunvísindastofnun á vaxtarskeiði
raunvísindanna í kringum 1970.
Fyrmefnd árátta Þorbjöms, að láta
smíða rannsóknatæki, stuðlaði
mjög að því að stúdentar fengu
störf. Tækjasmíðin veitti þeim §öl-
breytt, verðug og leysanleg verk-
efni. Hitt er ekki síður mikilvægt
að með þessu fyrirkomulagi glæddi
Þorbjöm áhuga margra ungra
manna á stærð- og eðlisfræðilegum
vísindum og renndi þannig stoðum
undir vöxt og viðgang þessara
fræða hérlendis. Raunvísindastofn-
un hefur reynt að viðhalda þessari
stefnumótun Þorbjöms og veitt
stúdentum viðfangsefni bæði með
námi svo og í námsleyfum.
Ég persónulega á Þorbimi margt
að þakka enda tel ég mig vera einn
þeirra sem hann fóstraði í fræðun-
um. Fyrstu kynni mín af starfí hans
eru frá menntaskólaárunum. Kjam-
fræðinefndin, sem mnnin er undan
ri§um Þorbjöms, efndi á þeim árum
til samkeppni meðal menntaskóla-
nema, bæði um ritgerðir á sviði
atómvísinda svo og um smíði tækja
og tók ég þátt í hvoru tveggja.
Tækið smíðaði ég ásamt skólabróð-
ur mínum, Magnúsi Jóhannssyni,
nú prófessor við læknadeild, og var
það Geiger-teljari. Fengum við ein-
hvem verðlaun fyrir en ekki glæddi
það síður sjálfstraustið að virt rann-
sóknastofnun falaðist eftir tækinu
til kaups, og hygg ég að þar höfum
við Magnús selt í fyrsta (og eina?)
sinn okkar eigin framleiðslu!
Skömmu síðar fékk ég sumarstarf
á stofnun Þorbjöms, Eðlisfræði-
stofnuninni, og var þar alls þijú
sumur.
Margs er að minnast frá þessum
ámm. Meðal embætta minna var
að fara í reglulegar ferðir að sækja
kolsýrugeyma vestast í vesturbæ-
inn. Hafði ég til þessara ferða
gamla og mikla ameríska drossíu,
sem hollvinur Eðlisfræðistofnunar
og síðar Raunvísindastofnunar,
Vestur-íslendingurinn Eggert V.
Briem, hafði gefið. Drossía þessi
gengdi margþættu hlutverki. hún
var jafnhliða notuð sem sendibifreið
sem og eins konar akandi segul-
mælir. Nú gerðist það eitt sinn er
ég var að koma á áfangastað að
bremsumar á ferlíkinu gáfu sig
fyrirvaralaust og staðnæmdist
bfllinn ekki fyrr en hann skall á
kyrrstæðum bfl sem varð svo bilt
við að stuðarinn féli til jarðar við
skellinn. Hófst nú píslarvættis-
ganga mín til að finna eigandann
í hjáliggjandi húsi. Var mér þar
vísað frá manni til manns þar til
ég, táningsstauli, stend frammi fyr-
ir sjálfum forstjóra Landhelgis-
gæslunnar _ sem reyndist vera
eigandinn. Ég stundi upp erindinu
en við því var ljúftnannlega brugð-
ist. Stuðarinn skelkaði hefði
reyndar ekki verið uppá marga
físka og fyrir löngu að faili kom-
inn. En vandræðum mínum var
ekki lokið. Næst þyrfti ég að skýra
yfírmanni mínum, Þorbimi, frá
málavöxtum. Óttaðist ég að verða
sviptur kjóli og kalli, a.m.k. að
missa réttinn til að stjóma þessu
mikilvæga ökutæki Eðlisfræði-
stofnunar. En ég hefði mátt betur
vita. Þorbjöm skiptir aldrei skapi
nema þá til að brosa út að eyrum
og það var einmitt það sem hann
gerði að heyrðri frásögu minni.
Landhelgisdeila við Breta var þá í
hámælum og átti Landhelgisgæslan
í fullu tré við þá á miðunum. Þótti
Þorbimi það spaugilegt að flagg-
skip hans litlu stofnunar, ameríska
drossían, skyldi kollsigla þessari
forystufreigátu Landhelgisgæsl-
unnar.
Þorbjöm hætti formlegum störf-
um við Raunvísindastofnun fyrir
nokkru en hann er ekki sestur í
helgan stein. Hann er títt á stofnun-
inni til að huga að rannsóknarverk-
efnum sínum. Óska ég þess að
honum megi sem lengst endast ald-
ur og heilsa til þess ellegar til að
sinna sínum fjölmörgu áhugamál-
um, hvort sem það er nú flugvél-
asmíð eða mótorhjólaakstur!
Ég óska Þorbimi, konu hans,
Þórdísi, og sonunum mörgu ham-
ingju og heilla á þessum tímamót-
um.
Þorkell Helgason, for-
maður stjómar Raunvís-
indastofnunar Háskólans.
Einn af ötulustu brautryðjendum
íslenskra raunvísinda er sjötugur í
dag, prófessor Þorbjöm Sigurgeirs-
son. Brautryðjandastarf hans er
fjölþætt. Rannsóknir hans ná til
bæði grunnrannsókna og hagnýtra
verkefna, en starf hans við upp-
byggingu rannsókna við Háskólann
og kennslu f raungreinum er ekki
síður mikilvægt. Við þetta má svo
bæta áhrifum hans á íjölda ungra
vísindamanna um aldarfjórðungs
skeið.
Það krafðist mikillar áræðni og
framsýni hjá ungum Húnvetningi
að he§a nám í eðlisfræði mitt í
kreppunni miklu. Þorbjöm innritað-
ist í eðlisfræði við Niels Bohr
stofnunina haustið 1937 og lauk
þaðan magisterprófí 1943. Undir
lok styijaldarinnar komst hann til
íslands en hélt skömmu síðar til
Bandaríkjanna fyrir tilstilli dr.
Bjöms Sigurðssonar á Keldum til
að kynna sér notkun rafeindasmá-
sjáa. Um þessar mundir voru
vísindarannsóknir að færast í eðli-
legt horf og farið var að veita miklu
fé í margvíslegar gmnnrannsóknir,
sem höfðu legið niðri á stríðsárun-
um. Þetta fékk Þorbjöm ekki
staðist og sótti hann um og fékk
styrk til geimgeislarannsókna.
Hann sneri sér að mjög áhugaverðu
verkefni, sem var að kanna eigin-
leika físeinda í geimgeislum og
náði stórmerkum niðurstöðum á
þessu sviði. Árangur þessara rann-
sókna hefði vafalítið getað tryggt
honum álitlegt starf við hinar bestu
aðstæður í Bandaríkjunum. Þetta
virðist lítið hafa freistað hans því
vorið 1947 hélt hann heim til ís-
lands. Þar sneri hann sér í fyrstu
að stundakennslu við Menntaskól-
ann í Reykjavík og Háskólann, en
í árslok 1947 tók hann við starfí
framkvæmdastjóra Rannsóknaráðs
ríkisins. Enda þótt þetta starf væri
að meginhluta skrifstofuvinna gaf
það nokkurt svigrúm til rannsókna
og hófst nú áratugar starf við að
plægja grýttan jarðveg fyrir rann-
sóknir í eðlisfærði og jarðeðlisfræði.
Veturinn 1952—53 dvaldist Þor-
bjöm við rannsóknir við Niels Bohr
stofnunina. Hann notaði þá tímann
m.a. til að undirbúa skipulegar
rannsóknir á segulsviði jarðar á
íslandi. Við val á þessu verkefni
kom vel fram hið einstæða vísinda-
lega innsæi hans, því rannsóknir á
segulsviði jarðar áttu eftir að valda
byltingu í jarðeðlisfræði og hefur
hópur íslenskra vísindamanna skil-
að þar stórmerkum niðurstöðum.
Þegar Þorbjöm kom heim sneri
hann sér að þessu verkefni og fékk
hann prófessor Trausta Einarsson
í lið með sér. Trausti hélt þessum
rannsóknum áfram svo lengi sem
honum entust kraftar, en ný verk-
efni tóku fljótlega æ meiri tíma hjá
Þorbimi, sem tók að vinna að undir-
búningi segulmælingastöðvar og
eftir ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna
í Genf 1955 vann hann með fleirum
að því að leita leiða til að skapa
aðstöðu hér á landi til að nýta
geislavirk efni við margvíslegar
rannsóknir. Bæði þessi verkefni
tókst að leiða til farsælla lykta á
skömmum tíma.
Segulmælingastöð reis 1956—57
í Leirvogi og kjamfræðanefnd ís-
lands var stofnuð í ársbyijun 1956,
en að frumkvæði hennar var sett á
laggimar við verkfræðideild Há-
skólans rannsóknastofa til mælinga
á geislavirkum efnum og hlaut hún
nafnið Eðlisfræðistofnun Háskól-
ans. Jafnframt var stofnað nýtt
prófessorsembætti við verkfræði-
deildina í eðlisfræði og var Þorbjöm
skipaður í starfíð haustið 1957, og
var hann jafnframt forstöðumaður
hinnar nýju rannsóknastofu. Segul-
mælingastöð Rannsóknaráðs flutt-
ist nú til Háskólans. Eftir tíu ára
þrotlaust brautryðjandastarf Þor-
bjöms og margra mætra vísinda-
manna, sem veittu honum lið, var
nú loks fengin föst en frumstæð
aðstaða til rannsókna í eðlis- og
jarðeðlisfræði og betri staða til frek-
ari sóknar.
Eðlisfræðistofnun var í fyrstu í
tveimur herbergjum í kjallara há-
skólans og fjárveiting gerði litlu
betur en að hrökkva fyrir launum.
Vemlegur skriður komst fyrst á
rannsóknimar þegar rausnarlegur
styrkur fékkst hjá Alþjóðakjam-
orkustofnuninni í Vín til umfangs-
mikilla gmnnrannsókna með
beitingu ísótópa. Nokkm síðar hóf-
ust skipulegar rannsóknir á
tvívetni, sem Bragi Amason veitti
forstöðu, og á þrívetni, sem undir-
ritaður sá um. Um svipað leyti tókst
svo að fá fasta stöðu fyrir Þorstein
Sæmundsson, sem hafði þá í reynd
tekið við rekstri segulmælinga-
stöðvarinnar.
Á þessum ámm mótaði Þorbjöm
rannsóknimar og vil ég þar einkum
nefna tvö atriði sem hafa allt fram
til þessa dags haft farsæl áhrif.
Að fmmkvæði Þorbjöms var strax
í upphafi ráðist í smíði flókinna
mælitækja og var fyrsta stórverk-
efnið á þessu sviði nýtt afbrigði
segulmæla sem Öm Garðarsson,
raftnagnsverkfræðingur, hannaði
og smíðaði. Þá var strax á öðm ári
Eðlisfræðistofnunar ráðinn ungur
menntaskólapiltur með brennandi
áhuga á eðlisfræði til að aðstoða
við rannsóknimar. í kjölfar hans
kom á næstu ámm fy'öldi ungra
nemenda og hlutu þeir á Eðlis-
fræðistofnun og síðar Raunvísinda-
stofnun örvun og dýrmæta reynslu.
Árið 1961 var Þorbjöm formaður
nefndar, sem lagði gmndvöll að
Raunvísindastofnun Háskólans, en
nefndin var skipuð að fmmkvæði
Ármanns Snævarr, þáverandi há-
skólarektors. Þegar Raunvísinda-
stofnun tók til starfa 1966 var
Eðlisfræðistofnun Háskólans lögð
niður og verkefni hennar skiptust
á tvær stofur í hinni nýju stofnun,
Eðlisfræðistofu og Jarðeðlisfræði-
stofu, en Þorbjöm var forstöðumað-
ur Eðlisfræðistofu. í framhaldi af
þessu var tekið að efla mjög kennslu
i raungreinum við Háskólann og
átti Þorbjöm dijúgan þátt í því
starfí.
Erlendis vann Þorbjöm að vís-
indarannsóknum við Niels Bohrs
Institut í Danmörku og við Prince-
ton í Bandaríkjunum, eins og ég
hef þegar getið. Þegar Þorbjöm
sneri heim frá Kaupmannahöfn
1953, vísindalega endumærður,
sneri hann sér að jarðsegulrann-
sóknum og komst á skömmum tíma
í fremstu röð vísindamanna á þessu
sviði ásamt félögum sínum, Trausta
Einarssyni og Ara Brynjólfssyni. Á
þessum tíma vann hann einnig að
uppsetningu segulmælingastöðvar-
innar í Leirvogi og tók hún til starfa
1957. Þorbjöm þróaði árið 1959
nýtt afbrigði segulmæla, sem nýta
pólveltu vetniskjama til að fínna
styrk segulsviðs jarðar úr flugvél,
en hann hafði ákveðið að kort-
leggja allt segulsvið landsins. Með
ótrúlegri áræðni, þolinmæði og hug-
vitssemi réðst Þorbjöm á þetta
flókna verkefni og þegar hann lét
af störfum við Raunvísindastofnun
hafði hann kortlagt segulsvið nærri
alls landsins og unnið að mestu úr
niðurstöðunum.
Samhliða þessu meginrann-
sóknaverkefni vann Þorbjöm að
ýmsum öðrum verkefnum, m.a. að
ýmsum jarðeðlisfræðilegum rann-
sóknum í Surtseyjargosinu. Hann
fór þá að velta því fyrir sér hvort
mögulegt væri að hafa áhrif á
rennsli hraunkviku með kælingu og
fékk Landhelgisgæsluna í lið með
sér. Stór vatnsdæla var flutt úr
varðskipi í land á Surtsey, en hún
lenti allnokkuð frá rennandi hraun-
kvikunni. Einn af þremur aðstoðar-
mönnum Þorbjöms í þessari
frumtilraun til hraunkælingar hefur
sagt mér að hann hafi ekki lent í
meira erfíði en að færa dæluna að
hraunstraumnum, og var pilturinn
þó vanur slíkum átökum. Þama
kom innsæi Þorbjöms vel í ljós.
Áratug síðar varð þetta brennandi
spuming í gosinu á Heimaey, var
mögulegt að draga úr sókn hraun-
straums á bæinn? Þá sögu er óþarfí
að rekja frekar hér. Síðar átti hann
dijúgan þátt í því að leggja gmnd-
völl að hraunhitaveitu í Vestmanna-
eyjum.
íslenskt þjóðfélag stendur í mik-
illi þakkarskuld við menn sem
Þorbjöm, sem hafa með óeigin-
gjömu starfí sínu átt dijúgan þátt
í að leggja grundvöll að þeirri hag-
sæld sem við búum nú við. Islenskir
eðlisfræðingar eiga honum mikið
að þakka og sýna þeir það í af-
mælisriti sem Menningarsjóður
gefur út og kemur út í dag. Mest
eiga þeir Þorbimi að þakka sem
notið hafa handleiðslu hans. Iðulega
hefur viðræða við Þorbjöm flýtt
mjög fyrir lausn á vísindalegum
vandamálum. Vonandi eigum við
enn eftir að njóta lengi þeirrar
handleiðslu.
Ég sendi Þorbimi og fjölskyldu
hans hjartanlegar hamingjuóskir
með daginn og þakka honum að
beina áhuga mínum að eðlisfræði
með lifandi kennslu sinni og fyrir
nærri þriggja áratuga langt sam-
starf við vísindarannsóknir.
Páll Theodórsson
Þótt ég hafí byijað að sniglast í
kringum íslenska eðlisfræði á
menntaskólaámnum kringum
1958, liðu 10 ár þar til ég fór að
kynnast Þorbimi Sigurgeirssyni að
marki. Vegna framhaldsnáms og
síðan heimferðar þurfti ég þá að
leita til hans um marga hluti og
hann reyndist mér sem öðmm bæði
holllráður og hvetjandi.
En þegar heim kom að lokum
síðsumars 1969, vom veður válynd
á slóðum raunvísinda vestur á Há-
skólalóð. Ungir menn og reiðir
höfðu allt á homum sér um stjóm
verkfræði- og raunvísindadeildar og
Raunvísindastofnunar. Mátti sum-
part rekja uppsteitinn til þeirrar
hreyfíngar sem kennd er við árið
1968 og fór sem eldur í sinu um
Vesturlönd á þessum ámm. Ýfíng-
amar mæddu ekki síst á Þorbimi
því að hann var þá deildarforseti.
Þó að ég fyllti að sjálfsögðu flokk
hinna ungu og reiðu, man ég glöggt
prúðmennsku og þrautseigjuna sem
Þorbjöm sýndi í þessum deilum,
enda bám hinir ungu í rauninni
óskorað tráust til hans þrátt fyrir
reiðina. Og víðsýni hans og farsæld
áttu mikinn þátt í að þessar deilur
sjötluðust að lokum svo að nú man
þær varla nokkur maður, enda má
heita gróið um heilt.
Þegar ég hóf störf við Háskól-
ann, hafði ég ekkert fengist við
hefðbundna eðlisfræði síðan á
fyrstu ámm háskólanáms, og f
rauninni hafði hún aldrei mnnið
mér nægilega í merg og bein. Engu
að síður átti ég að geta kennt þess-
ar greinar eðlisfræðinnar umyrða-
Iaust. Þegar slíkt ber að höndum,
er eins gott að eiga góða að.
Ég tel það því eitthvert mesta lán
starfsævinnar að hafa haft Þorbjöm
Sigurgeirsson innan seilingar þegar