Morgunblaðið - 20.04.1988, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. APRÍL 1988
og gat krafist 25% hærra gjalds en
aðrir leigubílar.
Sú hugkvæmni og nýtni sem lýs-
ir sér í þessari framkvæmd var ein-
kennandi fyrir alla sögu Loftleiða.
Fyrstu fjögurra hreyfla milli-
landaflugvél sína eignuðust íslend-
ingar með þeim hætti að Alfreð
Elíasson komst í kynni við fyrrum
majór í bandaríska hemum sem
átti þess kost að kaupa notaðar
herflugvélar á hagstæðu verði. Al-
freð hélt þegar utan til að sjá um
innréttingu vélarinnar til farþega-
flutninga og þann 14. janúar 1947
lenti Hekla á Reykjavíkurflugvelli.
Emil Jónsson, þáverandi sam-
gönguráðherra, líkti komu hennar
við komu Gullfoss gamla á sínum
tíma.
Þegar Alfreð fór vestur um haf
til að fylgjast með smíði Mallard-
vélar sem Loftleiðir höfðu keypt til
innanlandsflugs, hafði hann spumir
af því að Bandaríkjaher ætti geysi-
mjkið af Grumman-flugbátum sem
fyrrverandi hermenn gætu keypt
við lágt verð. Fyfir milligöngu ann-
ars majórs í bandaríska hemum
keypti Alfreð þijá Grumman-flug-
báta fyrir mun lægra verð en Mall-
ardinn einn átti að kosta.
Éinhveiju sinni var Alfreð á ferð
suður með sjó og sá þá glæsilega
seglskútu í höfninni í Keflavík.
Hann gekk niður bryggjuna til að
skoða hana betur og um borð í
skútunni var maður nokkur sem
hann tók tali. Þetta var enginn
annar en Paul-Emilé Victor, hinn
heimsfrægi franski heimskauta-
könnuður, á leið til Grænlands. Og
þama á bryggjunni í Keflavík gerðu
þeir Alfreð drög að samningi um
að Loftleiðir flyttu birgðir til leið-
angurs hans á Grænlandsjökli
sumarið eftir.
Á mesta erfiðleikatímanum í
sögu Loftleiða hleypti Jökulsævin-
týrið svokallaða nýju lífí í félagið.
Við björgun áhafnarinnar á Geysi
varð bandarísk DC-3 skíðaflugvél
innlyksa á Vatnajökli og reyndist
ekki unnt að bjarga henni þrátt
fyrir ítrekaðar tilraunir bandarískra
sérfræðinga. Félagamir Alfreð og
Kristinn Olsen ákváðu þá að rejma
sjálfir að bjarga vélinni, sem var
svo til ný og ónotuð. Þeim fannst
trúlegt að Bandaríkjamönnunum
hefði mislukkast flugtakið vegna
þess að ekki fékkst full orka frá
hreyflunum í þunna loftinu uppá
Bárðarbungu og hugðust freista
þess að draga vélina niður af jöklin-
um. Eftir mikið þref tókst Loftleiða-
mönnum að kaupa vélina af Banda-
ríkjaher sem brotajám — og síðan
héldu þeir tólf saman upp á Vatna-
jökul. Leiðangurinn stóð í heilan
mánuð og var hin mesta þrekraun.
En markviss undirbúningur skilaði
sér. Loftleiðamenn höfðu flogið yfir
jökulinn meðan vélin var enn ofan-
jarðar og þannig tekist að staðsetja
hana nokkum veginn. Þeir þurftu
að grafa sjö metra niður á Jökul,
en svo kölluðu þeir vélina. Þeim til
furðu reyndist hún að mestu
óskemmd og eftir að hafa dregið
hana að jökulbrún með tveimur
jarðýtum og troðið þar flugbraut,
gerðu þeir sér lítið fyrir og hófu
vélina á loft — og flugu síðan eins
og fínir menn sem leið lá til
Reykjavíkur. Á Reykjavíkurflug-
velli tók múgur og margmenni á
móti þeim Alfreð, Kristni og Hrafni
Jónssyni, sem einnig var með í för;
öll þjóðin hafði fylgst með þessu
afreki, sem þykir einstætt í sögu
flugmálanna og hefur löngum síðar
verið til þess vitnað. Loftleiðamenn
seldu Jökul og kom þar góður skild-
ingur í kassann á erflðum tíma.
Þannig bmgðust Loftleiðamenn
við hveijum vanda með snjöllum
og óvæntum hætti, og æ ofan í æ
fundu þeir lausn sem öðmm yfír-
sást.
Lágu fargjöldin vom snilldar-
bragð. Byltingarkenndar framfarir
urðu i smíði flugvéla, en Loftleiða-
menn höfðu ekki bolmagn til að
fylgja stóm flugfélögunum eftir og
urðu að notast við eldri flugvélateg-
undir. En með því að bjóða far-
þeguir. upp á hægfara, en áreiðan-
legt, flug yfír Atlantshaf, og góða
þjónustu um borð í vélunum, hugð-
ust þeir skapa sér sinn eigin mark-
að með allt að 20% lægri fargjöldum
en IATA, Alþjóðasamband flugfé-
laga, hafði ákveðið sem lágmarks-
fargjöld. Hægar en ódýrar — varð
slagorð Loftleiða. Og þegar LATA
beitti öllum brögðum til þess að
reyna að kæfa þessa tilraun í fæð-
ingu og flæma Loftleiðir frá öllum
helstu löndum í Evrópu, fann félag-
ið sér griðland í Lúxemborg.
Og lágu fargjöldin slógu í gegn.
„Meðan emimir beijast ákaft.um
ábatasaman markað Norður-Atl-
antshafsflugleiðarinnar er lítill
spörfugl með goggfylli af viðskipt-
um,“ sagði vikuritið Time.
Þegar farþegamir tóku að skipta
mörgum tugum þúsunda var Stop-
over-áætluninni hmndið af stað og
Loftleiðafarþegum boðin ódýr 1—3
daga viðdvöl á íslandi á leið þeirra
yfir hafíð. í kjölfarið reisti félagið
sér eitt glæsilegasta hótel landsins
— og þegar í ljós kom að margir
hótelgesta vildu gjaman leigja sér
bfl, meðan á dvöl þeirra stæði,
stofnuðu Loftleiðir sína eigin bíla-
leigu, þá stærstu í landinu.
A sjöunda áratugnum endumýj-
Uðu Loftleiðamenn flugflota sinn
með flugvélategönd sem hét CL-44
og hafði verið smíðuð til vömflutn-
inga. Þeir lengdu vélamar til að
auka farþegarýmið, en jafnframt
til að bæta flugeiginleika þeirra —
og fengu síðan leyfí Rolls Royce-
verksmiðjanna til að skíra vélamar
upp, en þær vom búnar Rolls-Royce
skrúfuþotuhreyflum. Það hafði
mikið sölulegt gildi að geta auglýst
flug yfír Atlantshaf með Rolls-
Royce vélum!
Þegar vélar þessar vora orðnar
úreltar til farþegaflutninga, breyttu
Loftleiðamenn þeim aftur til vöm-
flutninga og stofnuðu sérstakt
vöraflugfélag í Lúxemborg ásamt
sænska skipafélaginu Salinas og
flugfélaginu Luxair. Þetta var
Cargolux sem keypti Rolls-Royce
vélar Loftleiða og gerði félaginu
þannig kleift að þotuvæðast.
Á þessum ámm dróst sala Loft-
leiða nokkuð saman í suðurríkjum
Bandaríkjanna. Loftleiðamenn
bragðu skjótt við, keyptu lítið flug-
félag sem hét Intemational Air
Bahama og hófu flug milli Nassau
og Lúxemborgar. Á þann hátt tókst
þeim að koma í veg fyrir að þeirra
eigin starfsemi þrengdist og auk
þess að opna sér nýjan og ábata-
vænlegan markað.
í öllum þessum framkvæmdum
var Alfreð Elíasson forystumaður.
Saga hans er saga Loftleiða.
Þegar Alfreð stóð á fimmtugu
vora Loftleiðir orðnar stórveldi á
íslenskan mælikvarða — með 3,5%
hlutdeild í farþegaflutningum yfír
Norður-Atlantshaf.
Félagið átti dótturfyrirtæki í
New York og Lúxemborg; starf-
rækti sjálfstætt alþjóðlegt flugfélag
á Bahama-eyjum; átti þriðjung í
þriðja stærsta vöraflutningaflugfé-
lagi heims, Cargolux, fimmtung í
glæsihóteli í Lúxemborg, Hotel
Aerogolf; — og hér heima rak félag-
ið og átti Hótel Loftleiðir og Bíla-
leigu Loftleiða, og sá um alla flugaf-
greiðslu fyrir íslenska ríkið á
Keflavíkurflugvelli. Félagið hafði
eigin skrifstofur í 29 borgum út um
allan heim og auk þess fjölda sölu-
skrifstofa. Starfsmenn Loftleiða
vora nálægt 1300 (15—1600 um
háannatímann yfír sumarið) og um
helmingur þeirra vann á vegum
félagsins út um lönd. Höfuðstöðvar
félagsins vora í nýrri, glæsilegri
skrifstofubyggingu á Reykjavíkur-
flugvelli.
„Loftleiðir era besta dæmið um
það hveiju heilbrigður einkarekstur
getur áorkað," sögðu ritstjórar
Morgunblaðsins í Reykjavíkurbréfí.
„Loftleiðir hafa sannað, að Is-
lendingum er ekkert ómögulegt, ef
kjarkurinn er nægur og réttum úr-
ráeðum beitt á grandvelli þekking-
ar, og reynslu," skrifuðu ritstjórar
Tímans.
„Loftleiðum tekst oft það, sem
öllum öðram virðist útilokað, enda
oft vitnað til þess hér á landi," sagði
Vísir.
Og í Alþýðublaðinu brá Vilhjálm-
ur S. Vilhjálmsson upp þessari
mjmd af Loftleiðum í hinum vin-
sæla dálki sínum Hannes á hominu:
„Loftleiðir era eitt stæreta ævin-
týrið sem geret hefur á íslandi. Á
tiltölulega skömmum tíma hefur
þetta félag vaxið úr tilraun tveggja
ungra flugmanna, sem reyndu að
bæta samgöngur milli afskekktra
staða í stijálbýlu landi, upp í heims-
fyrirtæki, sem flýgur viðstöðulaust
milli heimsborga, hefur forystu í
því að þjóna almenningi með lágum
fargjöldum og hefur vakið á sér
athygli og jafnvel furðu fyrir mjmd-
arekap og ótrúleg afrek. Öll þjón-
usta þessa félags er með miklum
mjmdarbrag, ekkert til sparað til
þess að það geti öðlast velvild og
tiltrú almennings og þó er afkoma
þess svo góð að undran sætir. Það
byggir, það kaupir ný tæki, það
borgar betur en flestir aðrir — og
það borgar næstum því þijá millj-
ónatugi til opinberra þarfa. Það
gekk jafnvel svo langt, að almenn-
ingi fannst að of mikið væri á félag-
ið lagt. Það sannar þá velvild, sem
félagið nýtur, því sjaldan telur al-
menningur að stórfjrirtæki greiði
of mikið í sameiginlegan sjóð þegn-
anna.“
Foretjóri Loftleiða var maður hár
vexti, þrekinn um bijóst og herðar,
handleggjalangur og hendumar
hrammar miklir. Hann var karl-
menni, átakamaður og fylginn sér,
en ákaflega rólegur og fór orð af
gæflyndi hans. Sjálfur kynntist ég
honum ekki nema sem sjúklingi,
en mér er ógleymanlegt innilegt
handtak hans og sú mikla hlýja sem
bjó í augum hans. Hann var hlé-
drægur maður, hafði sig lítt í
frammi á opinberum vettvangi og
veitti sjaldan blaðaviðtöl.
Einkaritari Alfreðs til margra
ára, Áslaug Harðardóttir, lýsir hon-
um svo: „Hann var harður hús-
bóndi, — en sanngjam. í rauninni
fór hann ekki fram á annað við
mig og aðra starfsmenn en það sem
hann bauð sjálfum sér. Hann var
afar samviskusamur við vinnu sína
og ég sá hann aldrei sitja auðum
höndum. Hann var aldrei í foretjóra-
leik, sem kallað er, heldur var hann
þama til að vinna og sjá um að
rekstur fyrirtækisins gengi vel.“
Einstakur samstarfsandi ríkti í
skrifstofum Loftleiða — og hefði
svo ekki verið ef foretjórinn hefði
ekki haft lag á að laða fram það
besta í hveijum og einum.
Alfreð var mikill útivistarmaður.
Hvenær sem færi gafst frá anna-
sömu starfí hvarf hann á vit náttúr-
unnar, oft til fjalla eða í veiðiferðir
með góðvinum sínum, Kristni Olsen
og Hrafni Jónssjmi. í tíu sumur bjó
íjölskylda Alfreðs í sumarbústað við
Elliðavatn og hugðist hann reisa
sér þar íbúðarhús og búa þar árið
um kring, þegar hann fékk lóð á
óbyggðu Ámamesinu og flutti í
sveitina þangað. Þar er prýðilegt
naust vestur undir Alfreðshúsi —
og ekki leið á löngu uns þeir félag-
amir, Kristinn, Hrafn og Alfreð,
festu kaup á bátnum Sóma og tóku
að gera út á grásleppu og ýsu í
frístundum sínum.
Hinn 7. febrúar 1947 gekk Al-
freð að eiga Kristjönu Millu Thor-
steinsson, dóttur hjónanna Sigríðar
Hannesdóttur Hafsteiils, ráðherra^
og skálds, og Geire Thoreteinsson
útgerðarmanns í Reykjavík, sem
var sonur Kristjönu Geiredóttur
Zoéga og Th. Thoreteinsson, út-
gerðarmanns og kaupmanns.
Ifyrsta bam þeirra Alfreðs og Millu
dó á unga aldri — en síðan áttu
þau sex böm sem öll hafa komist
til manns og orðið dugnaðarfólk.
Eftir að maður hennar veiktist sett-
ist Milla á skólabekk, lauk stúdents-
prófí og síðan prófi í viðskiptafræð-
um frá Háskóla Islands. Hefur hún
látið allmikið að sér kveða á síðustu
á síðustu áram, jafnframt því sem
hún hefur annast um mann sinn
sjúkan, m.a. setið í aðalstjóm Flug-
leiða, verið forystukona í Mál-
freyju-samtökunum og á siðasta
kjörtímabili var hún 1. varaþing-
maður Sjálfstæðisflokksins í
Reykjaneskjördæmi.
Það dimmdi snöggt í lífi Alfreðs
Elíassonar. í ágúst 1971 veiktist
hann skjmdilega í skrifstofu sinni,
fékk heiftarlegt krampakast og
kastaðist í gólfið. Hann var fluttur
meðvitundarlaus í sjúkrahús og var
til læknismeðferðar næstu vikum-
ar, en síðan sendur til Kaupmanna-
hafnar þar sem læknar fundu æxli
við heilann. Æxlið var numið brott
og með sleitulausum æfingum fékk
Alfreð aftur mátt í útlimi sína og
mætti á ný til vinnu í janúar 1972.
Strax fyreta daginn varð hann að
hverfa af stjómarfundi vegna
þrejrtu og áfalls. Hann var sjúkur
maður, 51 árs gamall. Samstarfs-
menn hans fundu á honum mikinn
mun. Hann var ekki hálfur maður
eftir uppskurðinn í Kaupmanna-
höfn, sögðu þeir. Á næstu áram
smádró af honum, án þess hann
Mbl./Ól.K.M.
Alfreð S stjórnklefa Grumman-flugbáts við komuna til Reykjavíkurflugvallar frá Bandaríkjunum.
29
gerði sér sjálfur grein fyrir hvereu
mjög andlegu atgervi hans hafði
hrakað. Hann hélt til alltof lengi,
hefði átt að draga sig strax í hlé.
Ævintýrið um Loftleiðir var úti
á haustdögum 1971. Þá kom ber-
lega í ljós hver hafði verið burðar-
stólpinn í fyrirtækinu. Eftir að Al-
freð veiktist var Loftleiðahópurinn
höfuðlaus her.
Bókaútgáfan Iðunn hefur gefíð
út Alfreðs sögu og Loftleiða (1984).
Þar er ævintýrið geymt á bók —
en líka sögð sameiningareaga flug-
félaganna og það sem á eftir fylgdi,
en Alfreð var einn af foretjóram
Flugleiða til 1979.
Kánnski var Alfreð Elíasson
stærstur í veikindum sínum — og
er þá djúpt tekið í árinni. Engan
mann hef ég vitað bera þungbær
veikindi af meira æðraleysi og
heimspekilegri ró. Síðasta árið
dvaldi hann á Hrafnistu í Hafnar-
fírði og þar andaðist hann 12.
apríl, 68 ára gamall. _
Jakob F. Ásgeirsson
Á spjöldum sögu íslenzkrar þjóð-
ar er oftlega getið um ármenn ís-
lands. Tilvist þeirrar nafngiftar kom
mér í hug, er ég frétti um fráfall
Alfreðs Elíassonar.
Við lifum á tímum umróts og
mikilla umbreytinga í þjóðfélagi
okkar. Það sem einkennir þjóðlífíð
er hinn mikli hraði og örar brejding-
ar er verða á tiltölulega skömmum
tíma og menn verða að hafa sig
alla við til að skjmja og vera á varð-
bergi um innreið og tilkomu þess-
ara breytinga í öllum þjóðlífsháttum
og þjóðfélagsskipan okkar. Hin öra
framþróun á öllum sviðum, tækni-
legra- og atvinnulegra framfara
tekur nú aðeins brot þeirrar tíma-
lengdar sem áður þurfti áratugi eða
jafnvel aldir.
Alfreð Elíasson var einn af þeim
er ég nefni ármenn íslands. Með
því er átt við að hann var brautryðj-
andi í að byggja upp nýja atvinnu-
grein í þjóðfélagi okkar, sem átti
eftir að marka mikil spor til breyt-
inga og valda umskiptum og bylt-
ingu f þjóðlífi okkar. Er þar átt við
þátt hans í uppbyggingu sam-
gangna í lofti, er hann beitti sér
fyrir ungur að áram að loknu námi
í Kanada með stofnun Loftleiða hf.
ásamt með öðram félögum sínum.
Þar var að verki andi ármanna ís-
lands og var Alfreð sannur fulltrúi
þeirra og hlutverk hans í þessu
brautryðj andastarfí mótaðist af
djörfung, áræði og hugrekki og
ekki hvað síst sem um munaði, að
hann var búinn eiginleikum sem
bára vott um framsýni og raunsæi.
Kynni okkar Alfreðs munu hafa
hafist fyrir 1950 og kynntist ég
honum í gegnum félaga hans í flug-
rekstrinum. Kynni þessi aukast svo
síðar, þegar þreifingar verða um
kaup á hlutabréfum í Loftleiðum
hf. og gerðar era breytingar á stjórn
þess félags og nýir aðilar taka við.
Er mér þá ofarlega í minni hlut-
hafa- og aðalfundur Loftleiða hf.,
er haldinn var í október 1953 og
var ég starfsmáöur þess fundar.
Okkur, sem sátum þennan fund,
mun seint líða úr minni, hversu
afdrifaríkur hann var en þá var
skipt um stjóm í félaginu og Alfreð
ásamt félögum sínum tóku við for-
ystu félagsins, Loftleiða hf., og má
segja að vegur þess hafí þá hafist
og óx frá því. Vegna þessara mála
hófust málaferli, þar sem hinum
nýju eigendum félagsins var stefnt.
Fyrir tilstuðlan Alfreðs og félaga
hans var mér falin málsvöm fyrir
hina nýju eigendur Loftleiða hf.
fyrir dómstólum og er vert að geta
þess hér nú, að þau málaferli fengu
farsæla lausn og málstaður hinna
nýju manna í stjóm félagsins hlaut
staðfestingu dómstóla og innsiglun
á lögmæti þeirra aðgerða er vora
tilefni málaferlanna, þ.a.a.s. sala á
hlutabréfum í félaginu til hinna
nýju aðila. Fyrir það traust er Al-
freð fól mér, ásamt félögum sínum,
sem ungum málflutningsmanni þá,
hef ég alltaf verið þakklátur og vildi
láta þess getið nú.
Alfreð Elíasson verður, þeim er
honum kynntust, eftirminnilegur
einstaklingur og fyrir margra hluta
sakir. Við kynntumst frekar eftir
Sjá nánar bls.59