Morgunblaðið - 23.08.1988, Blaðsíða 18
í
18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. ÁGÚST 1988
Skammt er stórra
högga í milli
eftirJóhann
Þórðarson
Síðan lög nr. 46/1985 um fram-
leiðslu, verðlagningu og sölu á
búvörum tóku gildi ásamt eftirfar-
andi reglugerðum, sem samdar
voru á grundvelli þeirra, hafa far-
ið fram miklar umræður um þau
er snerta kosti þeirra og galla.
Eins og kunnugt er var bændum
með reglugerðarákvæðum
skammtaður framleiðsluréttur á
kjöti og mjólk, þar sem eigi var
talinn nægjanlegur markaður fyrir
þessa vöru.
Eins og að því var staðið við
skömmtun á þessum framleiðslu-
rétti var vegið mjög að þeim sem
minnst búin höfðu og máttu ekk-
ert missa til þess að geta lifað af
búum sínum. Sér í lagi var harka-
lega og ómaklega vegið að þeim,
sem þegnskap höfðu sýnt og voru
búnir að draga úr framleiðslunni
fyrir viðmiðunarárin 1984/1985
eða dregið höfðu úr framleiðslu
af einhveijum öðrum ástæðum.
Til að mæta þessari tekjuskerð-
ingu lofuðu stjómvöld því og lýstu
yfír að reynt yrði af fremsta megni
að gefa bændum kost á nýjum
atvinnutækifærum í sínu byggðar-
lagi til að koma í veg fyrir stór-
fellda byggðaröskun í landinu.
Til að drýgja tekjur sínar hafa
bændur unnið á haustin við slátrun
á búfé sínu í hinum ýmsu slátur-
húsum víða um land, enda oft erf-
itt að fá góðan mannskap í slík
störf, þar sem hér er um tíma-
bundna vinnu að ræða, enda flest
vinnufært fólk í föstum störfum
allt árið. Umsvif í kringum slátur-
hús, þó lítið sé, eru talsverð og
bjóða upp á nokkra vinnu. Sam-
kvæmt þessu hafa hin smærri slát-
urhús, a.m.k. víða um land, verið
mönnuð af bændum og fólki bú-
andi í nágrenni þeirra. Fram hefur
komið í umræðum um þessi mál
að sumir bændur hafí um ijórða-
part af árstekjum sínum vegna
vinnu við sláturhúsin og aðra
vinnu í sambandi við þau.
Hafa menn því haft í huga og
vonað að úrvinnsla á þessu heima-
fengna hráefni ykist frekar en hitt
og að stjórnvöld stæðu með fólkinu
í því að koma slíkri starfsemi í
viðunandi horf.
Það kemur því eins og hnefa-
högg í andlit þessa fólks, sem
hefur fram að þessu haft góða
atvinnu við þessi sláturhús, þegar
tilskipun kemur úr hinu háa land-
búnaðarráðuneyti að nú skuli af-
nema og þurrka út meiripartinn
af sláturhúsum í landinu og jafn-
framt skuli skattleggja bændur,
þ.e. með því að taka ákveðið gjald
af innleggi þeirra, og nota það til
að stuðla að því að svipta þá at-
vinnunni. Nú telja stjómvöld ekki
þörf á því að bjóða bændum og
fólki í hinum dreifðu byggðum
aukin atvinnutækifæri. Hér fínnst
mér vægast sagt vegið aftan að
mönnum á ódrengilegan hátt.
Ljóst er að ef hugur hefði fylgt
máli, þá hefði átt að veija fé til
að byggja þessa starfsemi upp,
þannig að hún kæmi að hluta til
í staðinn fyrir skerðingu á fram-
leiðsluréttinum.
Með fækkun sláturhúsanna er
ljóst að það hefur þau áhrif að það
dregur mjög úr sölu á afurðum
sláturfjárins, þ.e. kjöti og slátur-
mat. Astæðan fyrir því er sú, að
víða um land heftir það verið venja
hjá fólki að kaupa afurðir þessar
í sláturhúsi staðarins og þá í veru-
legu magni. Hér er um að ræða
ákveðna hefð eða vana hjá okkur,
sem allir vanir sölumenn, sem
hafa vit á sölumennsku, reyna að
hagnýta sér. Sölumaðurinn reynir
ekki að breyta neysluvenjunum,
hann reynir að halda þeim við til
hins ítrasta um leið og hann leitar
nýrra markaða. Annað er engin
sölumennska. Með því móti að við
fáum að kaupa vöru þessa í slátur-
húsi, þá gefst okkur möguleiki á
að velja kjötið eftir okkar eigin
dómgreind og þurfum ekki að láta
segja okkur hvað við viljum, en
sem betur fer er stór hópur neyt-
enda sem þekkir hvað er gott kjöt
og hvað er lélegt. Ég hef persónu-
lega alltaf átt þess kost að kaupa
kjöt úr litlu sláturhúsi úti á landi
svo og aðrar sláturafurðir, og hef-
ur mér reynst það afburða vel,
enda vinnur þar vant starfsfólk,
og bera vörur frá þessu húsi þess
merki að þar er viðhaft mikið
hreinlæti. Að sjálfsögðu hefur það
einnig áhrif á mig að vita hvaðan
af landinu kjötið er. Nauðsynlegt
er fyrir okkur að fá að sjá kjöt-
skrokkana heila hangandi á rá
áður en við festum kaup á kjötinu.
Það eru ýmsir þættir, sem hafa
þama mikið að segja fyrir okkur
sem viljum fá „íslenskt dilkakjöt",
þ.e. af dilkum, sem lifað hafa á
villtum gróðri án fóðrunar á ein-
hveijum gerviefnum hvað þá held-
ur hormónagjöf. í þessu sambandi
vil ég benda á stórmerka grein,
sem birtist í Morgunblaðinu 1.
maí 1982 eftir dr. Sigurð Péturs-
son gerlafræðing. Þar segir hann
m.a.: „íslenskir bændur framleiða
margan góðan mat og ein helsta
og verðmætasta matvaran er
dilkakjötið, eftir að fráfærur lögð-
ust niður. Aður fyrr var það sauða-
kjötið, sem bar af, en fráfærulömb
þóttu léleg til frálags . . .“ Síðan
kemst hann svo að orði: „Á ís-
landi er lítið um veiðidýr, aðeins
nokkrar tegundir fugla, einkum
ijúpa og svo fáein hreindýr. Líta
má svo á að íslensku dilkamir
nálgist mjög þessi villtu dýr. Mæð-
ur þeirra hafa að vísu verið fóðrað-
ar innanhúss um meðgöngutí-
mann, en lömbin sjálf, þeir eigin-
legu dilkar, fá aldrei aðra fæðu
en móðurmjólkina og grænt grasið
beint af jörðinni. Framleiðsla
dilkakjöts er því alveg sérstæð
búgrein, sem við megum alls ekki
missa, né heldur spilla af fljót-
fæmi og fégræðgi". Grein dr. Sig-
urðar er mjög svo lærdómsrík og
teldi ég nauðsynlegt að þeir sem
eru að fást við veigamiklar breyt-
ingar í meðferð á „íslensku" dilka-
kjöti, sem skerðir hin séríslensku
einkenni þess, ættu að kynna sér
grein þessa, sem ber yfírskriftina
„Vísindi og vélabrögð".
Með fækkun sláturhúsa og
síðan með beinni afleiðingu þess,
minnkandi sölu á sauðfjárafurð-
um, þarf að grípa til frekari skerð-
ingar á framleiðsluréttinum, sem
þýðir frekari erfíðleika og frekari
fólksflótta. Er það það sem stjóm-
völd vilja? — Allt virðist benda til
þess með þessum aðgerðum.
Þama er vegið að mönnum frá
mörgum hliðum.
Með því að fækka sláturhúsum
er ljóst að sláturtíminn lengist,
ekki síst þar sem erfitt hefur
reynst að manna stóru slátur-
húsin, enda ljóst að það fólk sem
unnið hefur í sláturhúsunum í sinni
heimabyggð fer ekki í atvinnu
langan veg, enda þurfa bændur
oft að sinna einhveijum störfum
heima hjá sér jafnframt slátur-
húsavinnunni. Ég vil og benda á
það sem oft vil! gleymast að við
búum á íslandi og veður og færð
getur spillst þegar líða tekur á
haustið — stjómvöld ráða ekki
ennþá yfír veðurguðunum. Þetta
hefur það í för með sér að bændur
þurfa að hafa sláturféð í vörslu og
í sumum tilvikum þarf að setja
það í hús og á gjöf. Með þessu
móti spillum við kjötinu, kjötið
verður þurrt og vont. Að auki vil
ég benda á að með lengingu slát-
urtíma er hætta á að af kjöti af
hrútdilkum fari þá að koma hrúta-
bragð, sem við neytendur viljum
ekki — með þessu er búið að spilla
hráefninu. Ef geyma þarf sláturfé
lengi eftir að það kemur af fjalli
þá er oft nauðsynlegt að bólusetja
það til að koma í veg fyrir að það
fái einhveijar pestir og með því
höldum við áfram að skemma gott
hráefni.
Öllu þessu til viðbótar hefur
fækkun sláturhúsa það í för með
sér að flytja þarf féð langar leiðir,
flutningar þessir þreyta sláturféð,
sem um leið kemur fram á kjötinu
til hins verra. í þessu sambandi
vil ég benda á grein í árbók land-
búnaðarins frá 1985 bls. 269, en
þar er að fínna kafla úr grein eft-
ir Guðjón Þorkelsson, en þar seg-
ir: „Langvinn ofreynsla fyrir slátr-
un getur tæmt orkuforðann í vöðv-
um dýranna. Þreytandi flutningar,
blöndun saman við ókunn dýr,
langur sveltir og slæm meðhöndl-
un geta haft slík áhrif. Við slátrun
er því lítið af efnum til að bijóta
niður, lítil mjólkursýra myndast
og endanlegt sýrustig verður
hærra en 6,2. Kjötið verður þurrt,
stíft og dökkt. (Á ensku Dark, fírm
and dry, DFD). DFD-kjöt hefur
lélegt geymsluþol, meymar illa en
hentar vel í unnar kjötvörur, því
það bindur mjög vel vatn.
Mér er það persónulega kunn-
ugt að þessi áhrif koma greinilega
í ljós, ef fé lendir í hrakviðram og
þarf að vera í mikilli pössun fram
að slátran.
Ég held að ég sé að fara með
það rétt, að Þorvaldur í Síld og
físk, sem á svínabú, slátrar sínum
svínum á staðnum í eigin slátur-
húsi, án þess að þurfa að flytja
gripina langar leiðir til slátranar,
lét hann þess getið á vörasýningu,
er hann var að auglýsa vöru sína.
Ljóst er að hann hefur talið það
vera sérstakan gæðastimpil. Hér
er um að ræða þaulvanan mann í
meðferð matvæla, er með áratuga
reynslu á því sviði.
Ég bendi á þetta sem eitt af
mörgum dæmum, sem verka til
hins verra með fækkun slátur-
húsanna.
Því er lýst yfír af landbúnaðar-
ráðuneytinu að með því að fækka
sláturhúsunum, þá verði hægt að
lækka sláturkostnaðinn veralega
og þar með áð lækka kjötverðið
til hagsbóta fyrir framleiðendur
og neýtendur. Já, stórar era gjafír
yðar. Hafa stóra sláturhúsin, þau
era nokkur til, skilað umtalsverð-
um hagnaði undanfarin ár? Hafa
þessi hús selt okkur neytendum
ódýrara kjöt en þau minni? Hafa
þessi hús stórar fjárhæðir í kass-
anum vegna hagkvæms reksturs
á stóra einingunni? Ég held að
rétt sé hjá þeim ráðuneytismönn-
um að athuga þetta áður en kom-
ið er með einhveijar stórar yfirlýs-
ingar.
I þessu sambandi vil ég benda
á grein eftir Gunnar Guðbjartsson
í búnaðarblaðinu Frey nr. 23 —
24. desember 1976, þar fjallar
hann um þessi mál, þar kemur
m.a. fram að stóra og nýju slátur-
húsin eigi mun erfíðara með að
skila grandvallarverði til bænda
en þau minni.
Okkur er tamt að bera okkur
saman við stóra einingamar er-
lendis. Nýja-Sjáland er því nær-
tækt dæmi í þessu sambandi. í
grein Jóns Viðars Jónmundssonar
í árbók landbúnaðarins 1985, kem-
ur fram á bls. 237 að á Nýja-
Sjálandi sé um 70 miiljón fjár og
Jóhann Þórðarson
„Því er lýst yf ir af land-
búnaðarráðuneytinu að
með þvi að fækka slát-
urhúsunum, þá verði
hægt að lækka slátur-
kostnaðinn verulega og
þar með að lækka kjöt-
verðið til hagsbóta fyr-
ir framleiðendur og
neytendur. Já, stórar
eru gjafir yðar.“
að á meðalbúi séu um 2.500 fjár.
Á bls. 239 segir hann:
„ . . . Haustið 1985, eftir að
verðfall það var orðið á afurðum
bænda, sem áður er rætt, var stað-
an sú að bændur greiddu í slátur-
kostnað sem svaraði minnst helm-
ingi af brúttóverði dilkanna. Fyrir
fullorðnar ær var ástandið þannig
að bændur gátu reiknað með að
fá reikning frá sláturhúsunum
vegna slátranar á ánum.“ í grein
þessari kemur fram að einungis
sé um að ræða 40-50 sláturhús á
Nýja-Sjálandi. Stóra rekstrarein-
ingin gefur ekki þama góða raun.
Þannig að það verður nokkuð
langt í land að landbúnaðarráðu-
neytið geti lækkað sláturkostnað-
inn fyrir okkur neytendur. Skv.
reynslu Ný-Sjálendinga ætti kjötið
að hækka með tilkomu stóra slát-
urhúsanna, enda kemur það fram
hjá okkur íslendingum eins og ég
gat hér um.að framan að stóra
sláturhúsin séu óhagkvæmari í
rekstri hér, þegar búið er að taka
alla liði inn í dæmið. Það er einn-
ig ljóst, lítill hópur neytenda vill
fá kjöt af nýslátraðum gripum sem
lengstan tíma ársins, það er utan
hins venjubundna sláturtíma, t.d.
á páskum og fyrir jól, til að sinna
óskum þessa hluta neytenda hlýtur
að vera ódýrara að hafa lítil slátur-
hús en stóra húsið er mun þyngra
í vöfum. Ég vil skjóta því hér inn
í að ég vona að þeir sem sjá um
kjötsöluna blandi ekki þannig
framleiddu kjöti saman við
„íslenska dilkakjötið", það gæti
orðið til að spilla stóram markaði.
Ég vil bæta því hér við að selja
sem mest af kjötinu í sláturhúsi,
þá er neytandinn kominn með vör-
una í frystikistuna eða frystihólfíð
og neytir því óhjákvæmilega meira
af vöranni. Ég bendi einnig á að
með þessu sparast mikil vinna, það
sparast dýr geymslukostnaður svo
og fjármagnskostnaður, en honum
má vart gleyma nú á tímum, hann
tekur stóran hluta til sín.
Ég sá einhverstaðar í blöðum
eða blaði að félag ungra framsókn-
armanna í Strandasýslu hafí á
fundi 1. maí sl. skorað á ráðherra
og þingmenn Framsóknarflokks-
ins að standa vörð um atvinnu-
tækifæri fólksins í landinu með
því að treysta afkomu atvinnuveg-
anna og fyrirtækja landsmanna.
Er svar landbúnaðarráðherra við
þessari áskoran á þá leið að byija
á því að leggja niður stóran hluta
af sláturhúsum víða um land og
svipta fólki þeim atvinnutækifær-
um, sem þau hafa gefið. Vægast
sagt er þetta nokkuð kaldhæðnis-
legt.
Ein af þeim ástæðum, sem rétt-
læta eiga fækkun sláturhúsa, er
sú, að húsin uppfylli ekki kröfur
heilbrigðisyfírvalda. Það eitt sér
réttlætir ekki að svipta eigi fólk
atvinnu sinni. Hér á að grípa inn
í og lagfæra húsin. í það ber frek-
ar að leggja fram fé heldur en að
veija fjármagni. til að leggja at-
vinnufyrirtækin niður öllum til
tjóns. Hins vegar ber að varast
að fara um of eftir ráðleggingum
erlendra hvemig skuli 'að því stað-
ið, a.m.k. á meðan þeir kaupa
ekkert af okkur. Við höfum átt
mannskap, sem kunnað hefur að
fara með þessa vöra og vonandi
helst okkur á þeim mannskap
áfram, ef stjómvöld koma ekki í
veg fyrir það. Að sjálfsögðu eigum
við að vera með sláturhús áfram,
sem uppfylla þau skilyrði sem
krafist er, en að sjálfsögðu verður
þá að vera einhver markaður fyrir
þessa vöra.
Ég er hins vegar engan veginn
viss um að við séum tilbúnir að
samþykkja fyrir okkar smekk þær
kröfur sem útlendingar gera. Ég
vil nefna dæmi um það hvemig
standa á að slátran á laxi, sem á
að fara á erlendan markað, en þar
er aðalatriðið að ekki sjáist á
hreistrinu á fískinum, þegar hann
kemur til neytandans. Til að ná
þessu takmarki er laxinum gefíð
inn svefnlyf þannig að hann dofn-
ar og hægt er að taka hann úr
vatninu án átaka. Við íslendingar
leggjum hins vegar meira upp úr
gæðum físksins sjálfs, við viljum
sleppa svefnlyfínu og látum okkur
minna skipta roðið, þar sem við
étum það ekki í flestum tilfellum.
Að vísu er talið að áhrif lyfsins
fari úr fískinum um leið og blóðið
rennur úr honum. Hins vegar held
ég að til þess að áhrif lyfsins verki
á viðkomandi dýr, að þá þurfí
áhrif þess að hafa farið úr blóðinu
í hina ýmsu vegi í líkama dýrsins
til þess að deyfíngaráhrifin verki.
Þama er sláandi dæmi um mis-
munandi kröfur neytendanna.
Ekki alls fyrir löngu kom fram
í fjölmiðlum að einhver erlendur
sérfræðingur, sem var að gefa
okkur ráð varðandi hreinlæti í slát-
urhúsum, legði til að nauðsynlegt
væri að setja flugnanet fyrir alla
glugga í sláturhúsum tiljiess að
flugur kæmust ekki inn. Eg lærði
það í barnaskóla að flugur væra
með misheitt blóð og af þeim sök-
um hefðu þær hægt um sig þegar
hitastig er lágt og legðust síðan í
dvala. Nú má vera að með flugna-
neti mætti hindra að einhveiju
marki að flugur kæmust inn í slát-
urhúsin. Ég vil samt benda á að
sláturtíð á íslandi hefst ekki al-
mennt fyrr en um miðjan septem-
ber, en hitastig á íslandi er yfír-
leitt orðið það lágt vegna hnatt-
stöðu, þegar komið er fram í sept-
ember að flugur era ekki mikið á
sveimi. Til viðbótar þessu er hita-
stig í sláturhúsum og einnig físk-
vinnsluhúsum það lágt að flugur
hafa ekki mikinn áhuga á að fara
þama inn. I þessum húsum er
reynt að hafa hitastigið lágt og
þá m.a. vegna smærri lífvera, sem
gætu verið sýnu hættulegri en
flugur, en þar kemur flugnanetið
ekki að gagni.
Kröfur sem þessar era fáránleg-
ar, ekki síst þegar tekið er mið
af íslenskum aðstæðum, og geta
verið varasamar að því leyti til að
ef til vill stór og veigamikil atriði
geta gleymst hvað hreinlæti snert-
ir.
Ég vil að lokum hvetja alla þá,
sem hafa hagsmuni af rekstri slát-
urhúsa, og aðra þá, sem eiga
óbeina hagsmuni af rekstri þeirra,
að standa nú saman og hrinda frá
sér þessari árás á atvinnumögu-
leika þeirra. Hugsið á þann veg
að þó að ykkar atvinnufyrirtæki
fái að standa áfram í bili á meðan
verið er að koma öðrum fyrir katt-
amef, þá kemur röðin að ykkur
næst.
Það sem kórónar þetta allt sam-
an er svo það að bændumir era
sjálfír skattlagðir til að standa
undir kostnaði við að vinna að því
að eyðileggja þeirra eigin fyrir-
15. ágúst 1988.
Höfundur er héraðsdómslögmað-
ur í Reykjavík.