Morgunblaðið - 10.12.1988, Blaðsíða 19

819
, MORGyNBIAJPID,, LAjUGARDAGliR 10, DESKMBER 1988
Skrifræðisstíflan
fyrirtælcjum leyft að skipta beint
við útlönd. Nú eru sovésk fyrirtæki
með útflutningsréttindi orðin rúm-
lega 90, flest á sviði vélafram-
leiðslu.
í stuttu máli sagt hefur fyrir-
tækjunum 90 og lýðveldunum verið
gert að afla sjálf þess gjaldeyris
með útflutningi sem þarf til inn-
flutnings. Til að auðvelda þetta ber
fynrtælq'unum ekki lengur að
greiða eins mikinn hluta söluverðs-
ins til ríkisins og viðkomandi ráðu-
neytis og áður. Vegna þess að áætl-
unarbúskapur er ekki enn af lagður
fá fyrirtækin sem fyrr árlegan pönt-
unarlista frá ríkinu sem tekur til
hluta af framleiðslu þeirra. Því sem
framleitt er umfram það geta þau
ráðstafað að vild. Eins og fyrr seg-
ir er gert ráð fyrir því að í ár verði
90% af framleiðslunni í Sovétríkjun-
um í samræmi við áætlun Gosplan.
Áformað er að þetta hlutfall lækki
niður í 50% árið 1993 og 10% árið
1996.
Sovétmenn hafa hvatt erlend fyr-
irtæki til þess að stofna samstarfs-
fyrirtæki (joint venture) með sov-
éskum aðilum. Skýringin er m.a.
góð reynsla annarra A-Evrópuríkja
af samstarfí af þessu tagi. Þegar
hafa verið stofnaðir nokkrir tugir
slíkra fyrirtækja í Sovétríkjunum
og því er spáð að þessir grein við-
skipta Sovétmanna við erlend ríki
eigi eftir að stækka mjög. Til að
örva slíka samvinnu er áformað að
sameiginlegfyrirtæki erlendra og
sovéskra aðilja geti ráðstafað sínum
gjaldeyristekjum að vild. Til að
greiða fyrir þessu viðskiptaformi
var nýlega heimiluð meirihlutaeign
vestrænna aðila í sovéskum fyrir-
tækjum. Enn er þó óleyst það
vandamál hvemig flytja eigi hagnað
úr landi á meðan rúblan er ekki
skiptanleg. Pepsí-fyrirtækið, sem
rekur tvo Pizza Hut-veitingastaði í
Moskvu í samstarfi við Sovétmenn,
hefur leyst þennan vanda með því
að taka við rúblum á öðmm staðn-
um en erlendum gjaldeyri á hinum.
Occidental Petroleum, sem starf-
rækir plastverksmiðjur í Scvétrílq-
unum, hyggst flytja ijórðung fram-
leiðslunnar út til Vestur-Evrópu.
Vi\ja vöruskipti
Vegna verðlækkunar olíu og
gjaldeyrisskortsins, sem af henni
hlýst, vilja Sovétmenn almennt
fremur vöruskipti en gjaldeyrisvið-
skipti. Sovéska kerfið, sem byggist
ennþá á áætlunarbúskap, hefiir til-
hneigingu til að forðast viðskipti
þar sem mörg fyrirtæki koma við
sögu. Vegna sérhæfni þeirra fyrir-
tækja sem skipta við útlönd og sam-
bandssleysis þeirra á milli eru líkur
á að vestræn fyrirtæki geti ekki
selt slíkum fyrirtælqum vöru nema
kaupa í staðinn hjá sama fyrir-
tæki. Taka má dæmi um þetta af
bandarísku rafeindafyrirtæki sem
seldi vörur til Elektronorgtkhnika
en fann engar vörur hjá því fyrir-
tæki til að kaupa í staðinn. Banda-
ríkjamennimir fundu hins vegar
álitlegar vörur hjá þremur öðmm
fyrirtækjum. Fyrst var hugmynd-
inni vel tekið hjá ráðuneytinu sem
annaðist milligöngu en eftir þtjá
mánuði var henni hafnað því hún
væri „of flókin". Sovétmenn hafa
sjálfír lýst þessum vanda þannig
að ekki hafi enn tekist að mynda
lárétt tengsl á meðan lóðréttu
tengslin hafa verið rofín.
Sú staðreynd að fyrirtæki hafa
orðið að greiða stóran hluta aflaðs
gjaldeyris til ríkisins flækir reyndar
líka gagnkvæm viðskipti mjög.
Greiði fyrirtæki til dæmis 50% af
verði vöru sem seld er úr landi til
ríkisins þá getur það ekki endur-
goldið kaupin nema að hálfu.
Afleiðing allra þessara breytinga
fyrir erlenda aðila er í fyrsta lagi
sú að viðskiptin við Sovétmenn eru
orðin mun flóknari. Ríkismiðstýrða
kerfið er að flosna upp en lítið hef-
Olían og gasið mikilvægust
Verðlækkun olíu og gass hefur komið illa niður á Sovétmönnum. Vinstra megin sést gasdælistöð í Síberíu en
þaðan er gas leitt til Vestur-Þýskalands. Hægra megin getur að líta olíubortuma í Azerbajdzhan.
ur komið í staðinn. Útflutningur tili
Sovétríkjanna krefst mikillar út-
sjónarsemi á meðan breytingaskeið-
ið variriíÁður var hægt að styðjast
við árlega áætlun Sovétríkjanna um
innflutning til að sjá hvar væri sölu-
von en nú er leikurinn öllu erfíðari.
Útflytjendur til Sovétríkjanna segja
í gríni að þeir séu mjög mótfallnir
perestrojku vegna þess að kostir
hennar séu ekki enn famir að koma
í ljós, fyrir þá a.m.k.
Fáir hafa reynslu
Eins og vænta mátti er mikil
togstreita milli gamla kerfisins og
nýrra aðilja sem fengið hafa ut-
anríkisviðskiptaheimildir. Gmnur
leikur á að þegar utanríkisvið-
'skiptaráðuneytinu var gert að
fækka starfsfólki hafi það haldið
fæmstu mönnunum eftir til að sýna
fram á að nýju aðilamir stæðu sig
ekki í stykkinu. Talið er að í upp-
hafi þessa árs hafí einungis sjö
þúsund manns í Sovétríkjunum haft
beina reynslu af utanríkisviðskipt-
um. Staifsmenn fyrirtækjanna, sem
nú eiga að versla við útlönd, hafa
enga þekkingu á því sviði né tækni-
búnað eins og telex til að auðvelda
samskiptin. Vestræn stórfyrirtæki
hafa sum gripið til þess ráðs að
senda hraðboða með skjöl því ann-
ars væra þau tíu daga að meðal-
tali að berast með pósti. Sum fyrir-
tækjanna sem heimildir hafa til
utanríkisviðskipta hafa ekki nýtt
sér þann rétt. Að hluta til er það
vegna þess að þjálfaður mannafli
vill ekki yfírgefa Moskvu fyrir vinnu
úti á landi.
Útflytjendur til Sovétríkjanna
verða þess einnig varir að neytend-
ur eða notendur vömnnar em fam-
ir að skipta máli. Sem dæmi má
nefna að nýlega seldi fyrirtæki á
Vesturlöndum vöm til Kazahkstan
í gegnum ráðuneytið Tekhnoprom-
import. Fulltrúar frá Kazakhstan
vom viðstaddir samninga en þegar
þeir vora famir heim stakk vest-
ræna fyrirtækið upp á smávægi-
legri breytingu á samningnum.
Ráðuneytismenn sögðust þá þurfa
að spyija mennina í Kazahakstan
fyrst. Fýrir tveimur ámm hefðu
þeir breytt samningnum án j)ess
að segja viðkomandi frá því. Áhrif
neytenda birtast einnig í því að
skyndilega em famar að berast
kvartanir vegna vöm sem flutt er
út til Sovétríkjanna. Áhrif kerfis-
breytinganna fyrir Sovétmenn
sjálfa era þau m.a. að fyrirtæki,
sem kaupa vöm að utan, vita í
fyrsta skipti hvað hún kostar i raun.
Áður greiddu þau verð á sambæri-
legri vöm í Sovétríkjunum.
Flókið reikningsdæmi
Til þess að ráða bóta á gjaldeyr-
isskortinum er fremur auðvelt að
skera niður innflutning en erfiðara
er að hleypa lífí í útflutning. Eitt
af því sem stendur í vegi fyrir sókn
Sovétmanna á erlenda markaði er
verðmyndunarkerfíð í Sovétríkjun-
um sem enn hefur ekki verið lagað
að heimsmarkaðsverði. Sem dæmi
um vanda útflytjenda má nefna að
sovéskur bíll af gerðinni Zhiguli
kostar 9.000 rúblur (660.000 ísl.
kr.) í Sovétríkjunum. Sams konar
bíll er seldur til Bretlands fyrir sem
svarar 1.300 rúblum (95.000 ísl
kr.). Áður fyrr fékk framleiðandinn
sama verð hvort sem bíllinn var
seldur utan eða innan Sovétríkj-
anna. Núna er þetta breytt og því
fær framleiðandinn sjö sinnum
minna í rúblum fyrir bílinn ef hann
er fluttur út. Ofan á þetta bætist
að miklu meiri kröfur em gerðar
til bifreiða erlendis en í Sovétríkjun-
um. Fyrmefnda atriðið hefur verið
leyst með notkun stuðla sem marg-
faldaðir em með verði útflutnings-
vömnnar. Núna em u.þ.b. 3.000
slíkir stuðlar í notkun. Þeir em á
bilinu 0,6-6,0 sem sýnir e.t.v. þörf-
ina á gríðarlegri gengisfellingu
rúblunnar. Auk þess þarf að hafa
hliðsjón af fimm flokkum gjaldeyr-
is. Framleiðandi stendur því and-
spænis 15.000 hugsanlegum stuðl-
um. Augljóslega er gífurlegt verk-
efni fyrir hann að reikna út hvort
hagstæðara sé að flytja vörana út
eða selja hana heima.
Útflutningur er engu að síður
freistandi fyrir sovésk fyrirtæki að
því leyti að erlendur gjaldeyrir er
ávísun á verðmæti með skömmum
fyrirvara ólíkt rúblunni. Fyrir rúbl-
una fær maður einungis vömr sem
falla undir áætlun og stundum ekki
einu sinni þær.
Því hefur verið haldið fram að
erfíðasta verkefni Gorbatsjovs en
jafnframt skilyrðið fyrir því að per-
estrojka gangi upp sé að gera rúbl-
una skiptanlega, ganga í Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn og láta verð heima
fyrir ráðast af framboði og eftir-
spum. Ástæðan fyrir því að þetta
er erfítt í framkvæmd er sú að í
upphafi myndi slík breyting þýða
hærra verð á nánast hveiju sem er
vegna þess hve framboð er lítið en
eftirspum mikil. Vömverð hefur á
yfirborðinu ekki hækkað í Sov-
étríkjunum svo lengi sem elstu
menn muna. Reyndar hafa verð-
hækkanir verið duldar með því að
selja sömu vömna sem „nýja línu“
á hærra verði. Vestrænir hagfræð-
ingar teja að verðbólga í Sovétríkj-
unum hafi í raun verið 3-5% á ári
undanfama tvo áratugi. Gorbatsjov
hefur frestað breytingum á verð-
myndunarkerfínu fram til 1990 eða
1991. Erfítt er að ímynda sér að
hann geti staðið við þau orð sín að
afkoma einstaklinga versni ekki við
slíkar breytingar.
Biðröðin langa
Nokkuð hefur verið um það rætt
á Vesturlöndum með hvaða hugar-
fari eigi að mæta umbótatilraunum
í Sovétríkjunum. Sumir telja það
allt að því siðferðilega skyldu vest-
rænna rílqa að styðja við bakið á
perestrojku á meðan aðrir segja að
árangur hafi aldrei verið meiri í
samskiptum austurs og vesturs en
þegar full harka var sýnd af hálfu
Vesturlanda. Á meðan hugsjóna-
menn velta þessu fyrir sér standa
vestrænar lánastofnanir og nokkrar
ríkissljórnir í Evrópu í biðröð til að
mega ávaxta fé sitt í Sovétríkjun-
um. í október og nóvember gengu
Sovétmenn frá viðskipta- og lána-
samningum við aðila í Frakklandi,
Vestur-Þýskalandi, Ítalíu og Bret-
landi að upphæð rúmlega 10 millj-
arðar Bandaríkjadala. Bandarísk
stjómvöld hafa fremur viljað halda
að sér höndum, meðal annars vegna
COCOM-sáttmálans, sem takmark-
ar útflutning á hátæknivöm til
austantjaldsríkja. Þó em mörg
dæmi um bandarísk fyrirtæki sem
leita eftir samstarfi við Sovétmenn.
Pepsi og Occidental Petroleum hafa
verið nefnd. Ford Company hefur
í hyggju að framleiða 100.000 bif-
reiðar á ári í sovéskum verksmiðjum
og matvælafyrirtækið Archer Dani-
els Midland hugleiðir þátttöku í
endurskipulagningu kjúklingabú-
skapar í Sovétríkjunum. Til stendur
að auka framleiðsluna úr 500 millj-
ón kjúklingum á ári í 5 milljarða
árið 1990!
Á morgun sunnudag:
ísland og perestrojkan.
Vígslu-
aftnæli
Askirkju
Við guðsþjónustuna í Ás-
kirkju sunnudaginn 11. desem-
ber kl. 14, verður þess minnst
að rétt fimm ár eru liðin frá
vígslu kirkjunnar, en hún var
vígð 3. sunnudag í aðventu, 11.
desember 1983.
Sr. Grímur Grímsson, fyrrver-
andi sóknarprestur Ásprestakalls,
mun annast guðsþjónustuna
ásamt núverandi sóknarpresti og
kirkjukór Áskirkju. Þá syngur
Sólveig M. Björling þátt úr Magn-
ifícat eftir J.S. Bach við undirleik
Gústafs Jóhannessonar organista
og Eddu Kristjánsdóttur og
Magneu Ámadóttur á flautu og
Bjöm Kristmundsson, formaður
sóknamefndar flytur ávarp.
Eftir guðsþjónustuna gefst
kirkjugestum kostur á að skoða
nýja safnaðarheimilið sem sam-
byggt er kirkjuhúsinu en þau
glæstu húsakynni munu verða
safnaðarstarfi öllu mikil lyfti-
stöng, ekki síst starfí í þágu aldr-
aðra. Vinna við múrverk safnaðar-
heimilisins er langt komin og um
áramót hefst smíði innréttinga, en
í ráði er að safnaðarheimilið verði
frágengið í hólf og gólf fyrir mitt
næsta ár.
Vona ég að margur leggi leið
sína til Áskirkju til að taka þátt
í guðsþjónustunni og njóta og auka
fagnaðarefni dagsins. Bifreið mun
aka íbúum stærstu bygginga og
dvalarheimila sóknarinnar til og
frákirkju.
Árni Bergur Sigurbjörnsson
Jólamerki
komin út
JÓLAMERKI Líknarsjóðs Li-
onsklúbbsins Þórs eru komin út.
Merkin em hönnuð af Þórhildi
Jónsdóttur auglýsingateiknara og
em í fjórum litum. Merkin fást
hjá klúbbfélögum, en upplýsingar
er hægt að fá á skrifstofu Lions-
umdæmisins, Sigtúni 9.